________________
૨૧૪ અધ્યાત્મમત પરીક્ષા
ગાથા - ૫૩ ટીકાર્ય - વળી બીજાઓ કહે છે - કોઇક વખત વિક્રમાદિના પ્રાગભાવથી વિશિષ્ટ એવો ક્રયવિનાશ, અને કોઇક વખત દાનાદિના પ્રાગભાવથી વિશિષ્ટ એવો પ્રતિગ્રહના ધ્વંસરૂપ સ્વત્વ પદાર્થ છે, એ પ્રમાણે અનનુગત સ્વત્વ કહેવું. અથવા દાનાદિપ્રાગભાવવિશિષ્ટ પ્રતિગ્રહાદિ ધ્વસો અતિરિક્ત સ્વત્વત્વેન=સ્વત્વપણાથી, અનુગત તે પ્રમાણે છે.
ભાવાર્થ - તાત્પર્ય એ છે કે, કયની આદ્ય ક્ષણ વસ્તુમાં સ્વત્વની જનક છે, તેથી આદ્યક્રયક્ષણમાં સ્વત્વ હોતું નથી. જ્યારે દ્વિતીયાદિ ક્ષણોમાં ક્રયજન્ય સ્વત્વ હોય છે, તે વખતે ક્રયનો વિનાશ હોય છે; અને વિક્રય પછી સ્વત્વનો ધ્વંસ થાય છે, તેથી વિક્રયની પૂર્વ ક્ષણ સુધી વિક્રયનો પ્રાગભાવ હોય છે; પરંતુ ક્રયપૂર્વમાં પણ વિક્રયનો પ્રાગભાવ હોય જ છે, તો પણ વિક્રયના પ્રાગભાવથી વિશિષ્ટ એવો વિનાશ, જ્યની બીજી ક્ષણથી માંડીને વિક્રયની પૂર્વેક્ષણ સુધી જ હોય છે; અને ત્યાં સુધી જ વસ્તુમાં સ્વત્વનો વ્યવહાર થાય છે, અને તે જ સ્વત્વરૂપ છે. પરંતુ ક્યારેક ક્રયથી વસ્તુમાં સ્વત્વ આવતું નથી, કેમ કે કોઈ વ્યક્તિ દાનરૂપે આપે ત્યારે દાનના સ્વીકારથી પણ સ્વત્વ પેદા થાય છે, જે પ્રતિગ્રહના ધ્વંસરૂપ છે; અને એ જ વસ્તુ બીજાને દાન આપવાથી સ્વત્વનો અભાવ થાય છે. તેથી જ્યાં સુધી દાન કે વિક્રય ન કરવામાં આવે ત્યાં સુધી તેમાં સ્વત્વ રહે છે. તેથી દાનાદિના પ્રાગભાવથી વિશિષ્ટ એવા પ્રતિગ્રહના ધ્વંસરૂપ સ્વત્વને કહેલ છે. આ રીતે બે પ્રકારે વસ્તુમાં સ્વત્વની પ્રાપ્તિ થાય છે તેથી સ્વત્વ અનનુગત માનવું પડે. પૂર્વ બેમાં સ્વત્વ અનનુગત બતાવ્યું. હવે અનુગત કઈ રીતે ગ્રહણ થઇ શકે તે ‘વા'થી બતાવે છે -
નારિ' દાનાદિપ્રાગભાવવિશિષ્ટ એવા પ્રતિગ્રહાદિ ધ્વસો સ્વત્વરૂપ છે. તે બે પ્રકારના છે. ૧. પ્રતિગ્રહāસરૂપ અને ૨. જ્યવિનાશરૂ૫. કેમ કે પ્રતિગ્રહાદિમાં મ'િપદથી કવિનાશનું ગ્રહણ છે અને એ બંનેમાં અતિરિક્ત એવું સ્વતંત્વ છે, અને તેનાથી અનુગત એવા દાનાદિ પ્રાગભાવવિશિષ્ટ એવા પ્રતિગ્રહાદિ ધ્વસો સ્વત્વરૂપ છે.
દર અહીં દાનાદિમાં “આદિપદથી વિક્રય ગ્રહણ કરવું, અને પ્રતિગ્રહાદિમાં આદિપદથી ક્રય ગ્રહણ કરવું.
આ રીતે પરના મતે અનુગત કે અનનુગત એવો કયવિનાશ કે પ્રતિગ્રહવ્વસ સ્વતંરૂપ છે. તેથી ક્રયના પૂર્વમાં કે વિક્રયના ઉત્તરમાં સ્વત્વ માનવાની આપત્તિ આવશે નહિ. એમ પૂર્વ સાથે સંબંધ છે.
ટીકા - gિ- “વત્વમતિરિખેવ, મચી પુર્વવત્વી, પ્રતિહારીનાં વૈ મયાનુગતીનાં तद्धेतुत्वात्" इत्याहुः-तदसत्, उक्तेनैवोपपत्तावतिरेककल्पनाया अन्याय्यत्वादिति दिग् ॥५३॥
ટીકાર્ય - “વેરિતુ' વળી કેટલાક સ્વત્વને અતિરિક્ત જ માને છે. કેમ કે અન્યનું=અતિરિક્તથી અન્યનું, દુર્વચપણું છે. (અન્યનું= પદાર્થથી અતિરિક્ત એવું જે સ્વત્વ છે તેનાથી અન્યનું પદાર્થના સ્વરૂપરૂપે સ્વત્વનું, દુર્વચપણું છે.) કેમ કે એક શક્તિમત્પણા વડે અનુગત એવા પ્રતિગ્રહાદિનું તેનું=સ્વત્વનું, હેતુપણું છે, એમ કેટલાક કહે છે તે અસત્ છે, એ પ્રમાણે ગ્રંથકાર કહે છે; કેમ કે ઉક્ત વડે જ ઉપપત્તિ હોતે છતે અતિરેકની કલ્પનાનું અન્યાયપણું છે. એ પ્રમાણે દિશાસૂચન છે.
