________________
૨૧૨. .................. અધ્યાત્મમત પરીક્ષા...
ગાથા - ૫૩ તે ભોગવતાં આ લોકમાં પણ બલવાન અનિષ્ટ પેદા થાય છે; કેમ કે ચૌર્યાદિથી ગ્રહણ કરાયેલા પદાર્થમાં આ લોકમાં પણ રાજદંડાદિ પ્રાપ્ત થાય છે અને પરલોકમાં પણ અનર્થ થાય છે. તેથી યોગ્યનો અર્થ કેવલ ભોગવી શકાય એ પ્રમાણે ન કરતાં ધર્મઅવિરોધી સ્વભોગસાધન– ગ્રહણ કરેલ છે.
ટીકાર્ય - ધર્મશાસ્ત્ર' અહીં ધર્મ, સ્થૂલ અસ્તેયાદિ ગ્રાહ્ય છે. એથી કરીને અતિપ્રસંગ નથી.
ભાવાર્થ:- તાત્પર્ય એ છે કે, સ્થૂલ અસ્તેયાદિ ગ્રહણ ન કરતાં સૂક્ષ્મ અસ્તેયાદિ ગ્રહણ કરવામાં આવે તો અતિપ્રસંગ પ્રાપ્ત થાય છે. તે આ રીતે - જો સૂક્ષ્મ અસ્તેયાદિ ધર્મપદથી ગ્રહણ કરવામાં આવે તો, નીતિમાન ગૃહસ્થનું ધન, ધર્મઅવિરોધી નહિ હોવાને કારણે સ્વભાગયોગ્ય બનશે નહિ; માટે તેના ધનને સ્વકીય માની શકાશે નહિ, તેથી તેને પરકીય માનવાનો અતિપ્રસંગ આવશે, તે અતિપ્રસંગ સ્કૂલ અસ્તેયાદિ ગ્રહણ કરવાથી નહિ આવે.
ઉત્થાન - અહીં સ્વભાગયોગ્યત્વ એ સ્વકીય છે, એ લક્ષણ કરીને યોગ્યપદના મહિમા વડે કરીને જે વિશેષ અર્થ કર્યો, તેનાથી અન્યાયઉપાર્જિત ધનમાં જે સ્વત્વનો વ્યવહાર થાય છે, ત્યાં લક્ષણની અવ્યાપ્તિ આવશે. તેથી કહે
ટીકાર્ય -
ચાય” વળી અન્યાયઉપાર્જિત ધનમાં જે સ્વત્વનો વ્યવહાર છે, તે સ્વત્વનો વ્યવહાર બ્રાંત જ છે. '
ઉત્થાન - અહીં પ્રશ્ન થાય કે, અન્યાયઉપાર્જિત ધનમાં સ્વત્વનો વ્યવહાર બ્રાંત કેમ છે? અર્થાતુ નથી, કેમ કે શક્તિમાં રજતનું જ્ઞાન થયા પછી, પ્રવૃત્તિ કર્યા પછી શુક્તિની પ્રાપ્તિ થાય છે, રજતની નહિ; તેથી તે વ્યવહાર ભ્રાંત છે. તેમ પ્રસ્તુતમાં સ્વત્વનો વ્યવહાર કર્યા પછી તે બ્રાંત છે, તેનો નિર્ણાયક કોઇ નથી. તે શંકાનું સમાધાન એ છે કે, ખરેખર જે વસ્તુને ભોગવવાથી વર્તમાનમાં અને જન્માંતરમાં અનર્થ થવાની પૂરી શક્યતા છે, કદાચ તથાવિધ પુણ્યને કારણે અન્યાયઉપાર્જિત ધનથી અનર્થ અટકી જાય તો પણ, ભાવિનું અનર્થ તો પાછળથી પશ્ચાત્તાપાદિથી કર્મનાશ થાય તો જ અટકી શકે; તેથી ત્યાં અનર્થ પ્રાપ્ત થવાની પૂરી સંભાવના રહે છે. અને તેને કારણે ઈષ્ટસાધનત્વની બુદ્ધિથી થનારું સ્વત્વ ત્યાં હોઈ શકે નહીં, પરંતુ અનિષ્ટના સાધનમાં પણ, ઇષ્ટના બલવાન સાધનપણાના ભ્રમને કારણે, ત્યાં સ્વત્વનો વ્યવહાર થાય છે.
ટીકાર્ય - “ર ઘ' અહીં પૂર્વપક્ષી આ પ્રમાણે કહે છે કે, ઉપદર્શિતભોગસાધનત્વનું ધનસ્વરૂપપણું હોતે છતે, ક્રયથી પૂર્વમાં અને વિક્રયથી ઉત્તરમાં તેનું ધનસ્વરૂપત્વનું, સ્વત્વ હોવાથી, ક્રીત (પૂર્વે) અને વિક્રતમાં પણ સ્વત્વની આપત્તિ આવશે. તેનો ઉત્તર આપતાં ગ્રંથકાર કહે છે કે, એમ ન કહેવું. કેમ કે જે સ્વરૂપથી ધર્મઅવિરોધી એવી ભોગસાધનતા છે, તરૂપવત્ત્વનું વાચ્યપણું છે.
ભાવાર્થ:- તાત્પર્ય એ છે કે, ધર્મઅવિરોધી સ્વભોગસાધનત્વ એ જ સ્વભાગયોગ્ય છે; એવો અર્થ કરવાથી એ પ્રાપ્ત થયું કે, ધર્મઅવિરોધી સ્વભોગસાધનત્વ જેમ ભોગસામગ્રીમાં છે, તેમ ધનમાં પણ છે; અને જે ધનથી વસ્તુ
