________________
ગાથા - ૫૩-૫૪
અધ્યાત્મમતપરીક્ષા
૨૧૫
ભાવાર્થ :- પૂર્વમાં સિદ્ધાંતકારે પદાર્થસ્વરૂપે જ સ્વત્વ સ્વીકારેલ, અને ‘પરે’ વિશિષ્ટવિનાશસ્વરૂપ સ્વત્વ સ્વીકારેલ; અને કેટલાક કહે છે કે, પદાર્થમાં ક્રય પછી કે પ્રતિગ્રહ પછી એક નવું સ્વત્વ પેદા થાય છે, જે પદાર્થથી અતિરિક્ત છે; કેમ કે અન્યનું દુર્વચપણું છે, અર્થાત્ પદાર્થના સ્વરૂપરૂપે સ્વત્વનું દુર્વચપણું છે. અને તેમાં જે હેતુ તરીકે 'શક્ત્તિમમ્ ...... દ્વેતુત્વાત્' કહ્યું, તેનું તાત્પર્ય એ છે કે, પ્રતિગ્રહ અને ‘આદિ’પદથી ક્રય, તે બંનેનું સ્વત્વ પ્રતિ હેતુપણું છે; પરંતુ તે બંનેમાંથી એકની સત્તા હેતુ છે, તેથી એકના સદ્ભાવમાં અન્યનો અભાવ હોવા છતાં કાર્ય પેદા થાય તો બંને હેતુઓ વ્યભિચારી પ્રાપ્ત થાય; તેથી પ્રતિગ્રહ અને ક્રયમાં અનુગત એવી એક શક્તિ સ્વીકારી છે, જે કાર્ય પ્રતિ હેતુ છે; તેથી બંને હેતુઓ અનુગતએકશક્તિરૂપે હેતુ હોવાથી વ્યભિચારી બનતા નથી, અને અનુગતએકશક્તિરૂપે પ્રતિગ્રહ અને ક્રયનું હેતુપણું હોવાના કારણે પદાર્થમાં પૂર્વે સ્વત્વ નહોતું તે પેદા થયું; માટે હેતુથી જન્ય એવું સ્વત્વ ભોગ્યપદાર્થથી અતિરિક્ત જ છે. તેનો ઉત્તર આપતાં ગ્રંથકાર કહે છે કે, સ્વત્વ ભોગ્યપદાર્થમાં અતિરિક્ત જ છે એમ જે કેટલાકે કહ્યું, તે વાત બરાબર નથી. કેમ કે ઉક્ત વડે–સિદ્ધાંતકાર વડે, તે પદાર્થના સ્વરૂપરૂપે જ સ્વત્વ કહ્યું, અથવા પરે જે વિશિષ્ટવિનાશરૂપ સ્વત્વ કહ્યું, તેના વડે સ્વત્વની સંગતિ થયે છતે, એક નવા પદાર્થરૂપ સ્વત્વની કલ્પનાનું અન્યાયપણું છે.
આશય એ છે કે ગ્રંથકારના મતમાં કે પરના મતમાં ભોગ્યપદાર્થથી અતિરિક્ત પદાર્થની કલ્પના થતી નથી તેથી લાઘવ છે, જ્યારે ‘òચિત્’ના મતમાં નવા પદાર્થની કલ્પના હોવાને કારણે ગૌરવ છે.II૫૩॥
અવતરણિકા :- અથોપશિતવ્યવહારમાં નિશ્ચયનવવાની દૂષતિ
અવતરણિકાર્ય :- પૂર્વમાં બતાવેલ વ્યવહારમતને નિશ્ચયનયવાદી દૂષણ આપતાં કહે છે
पुण्णपयडीण उदए भोगो भोगंतरायविलएणं ।
जड़ णियवित्तेणं चिय तो भोगो किण्ण किविणाणं ॥ ५४ ॥ ( पुण्यप्रकृतीनामुदये भोगो भोगान्तरायविलयेन । यदि निजवित्तेनैव तद् भोगः किन्न कृपणानाम् ॥५४॥ )
ગાથા :
ગાથાર્થ :- ભોગાંતરાયકર્મના વિલયથી પુણ્યપ્રકૃતિના ઉદયમાં ભોગ થાય છે. જો નિજ વિત્તથી જ તે=ભોગ, થાય તો કૃપણને કેમ ભોગ નથી?
ist :- भोगान्तरायकर्मक्षयोपशमसध्रीचीनसातवेदनीयादिपुण्यप्रकृतिविपाकोदयादेव हि जन्तूनां भोग • उपजायते, न तु स्ववित्तमात्रादेव, अन्यथा कृपणानामपि स्ववित्ते उपभोगप्रसङ्गात्, न चैवमस्ति, तथा = શ્રવતે
“ન વાતું નોપમોડું શ્વ શવનોતિ પળ: શ્રિયમ્ ।
किं तु स्पृशति हस्तेन नपुंसक इव स्त्रियम् ॥" [ ] કૃતિ ।
तस्मात् स्वभोगसाधनत्वरूपं स्वत्वं वित्तादौ संभवत्येव न, तत्सत्त्वेऽपि भोगाभावेन व्यभिचारात् ।
