________________
૨૦૦, . . . . . . . . અધ્યાત્મમત પરીક્ષા ....... ગાથા : ૪૫-૪૬-૪૭ ટીકાર્ય - અંતરંગ હેતુને બલવાન માનનાર ‘મથથી આ પ્રમાણે કહે કે, બાહ્યતુનો ફલની સાથે નિયતયોગ નથી પરંતુ અંતરંગનો નિયતયોગ છે; તેનો ઉત્તર આપતાં કહે છે કે, તે વાત બરાબર નથી; કેમ કે અસિદ્ધિ છે.= બાહ્યનો નિયતયોગ નથી એ વાત અસિદ્ધ છે, કેમ કે ઘટાદિમાં મૃત્પિપાદિની પણ નિયત અપેક્ષા હોય છે.
ભાવાર્થ - તાત્પર્ય એ છે કે, જેમ કર્મબંધ પ્રત્યે કે નિર્જરા પ્રત્યે ચોક્કસ અધ્યવસાય નિમિત્ત કારણ છે, અર્થાતુ તે અધ્યવસાય થાય તો અવશ્ય કર્મબંધ કે નિર્જરા થાય તે નિયત છે, તેને મુખ્ય કરીને ઋજુસૂત્રનય અંતરંગ હેતુને બલવાન કહે છે; તેની સામે સ્થિતપક્ષ કહે છે કે, બાહ્ય હેતુનો અનિયતયોગ છે એમ નથી, આથી જ બાહ્ય ઘટાદિ પ્રત્યે કૃત્પિાદિનો નિયતયોગ છે.=મૃત્પિડથી જ ઘડો થાય છે, તંતુથી જ પટ થાય છે, આ પ્રકારનો નિયતયોગ છે; તેથી જ કાર્યનો અર્થી નિયત કારણમાં પ્રવૃત્તિ કરે છે.
અહીં વિશેષ એ છે કે, અંતરંગ હેતુને માનનાર સ્વભાવને કારણ કહે છે; જેમ ઋજુસૂત્રનય કર્વપત્રને જ કારણ કહે છે અને તે સ્વભાવના સ્થાને જ અંતરંગ હેતુરૂપ અદષ્ટને સ્વીકારે છે, કેમ કે કર્મવાળા જીવનો અદષ્ટરૂપે તેવો અંતરંગ પરિણામ છે, તેથી જ કાર્ય થાય છે. અને તે રીતે સ્વીકારીએ તો ઘટાદિ પ્રત્યે માટીમાં કુર્વદુરૂપત્વ સ્વભાવ એ જ અંતરંગ હેતુ પ્રાપ્ત થાય. પરંતુ અહીં કહ્યું કે, ઘટાદિમાં મૃતિંડાદિનો નિયતયોગ છે, ત્યાં ઘટાદિની પ્રાપ્તિ કરવાનું જેનું પુણ્ય છે તે અંતરંગ હેતુ છે, અને કુંભારનો પ્રયત્ન-મૃતિંડાદિ બાહ્ય હેતુ છે. તેથી ઘટાદિની પ્રાપ્તિ પ્રત્યે અંતરંગ હેતુરૂપે અદષ્ટ અને બાહ્ય હેતુ તરીકે મૃત્પિડાદિ કારણ છે; અને જેમ અંતરંગ હેતુ કાર્ય પ્રત્યે નિયત છે, તેમ ઘટાદિ કાર્ય પ્રત્યે મૃત્પિપાદિ બાહ્ય હેતુ પણ નિયત છે. એ પ્રકારની સ્થિતપક્ષનો આશય છે.
ઉત્થાન - પૂર્વમાં સ્થાપન કર્યું કે, કાર્ય પ્રત્યે અંતરંગહેતુની જેમ બાહ્યહેતુની પણ નિયત અપેક્ષા છે, ત્યાં પ્રશ્ન થાય કે જીરણશ્રેષ્ઠીના પ્રસંગમાં બાહ્ય હેતુરૂપ દ્રવ્યદાનાદિ વગર અંતરંગહેતુરૂપ ભાવદાનથી જ કાર્ય થયેલું દેખાય છે. તેથી સર્વ કાર્ય પ્રત્યે સર્વત્ર અંતરંગહેતુ નિયત છે અને બાહ્યહેતુ અનિયત છે, માટે અંતરંગહેતુ બલવાન છે એમ સ્વીકારવું જોઇએ. તેના નિરાકરણરૂપે સ્થિતપક્ષ “યત્ર' થી કહે છે.
ટીકાર્થ “યત્ર તુ' - વળી જયાં દ્રવ્યદાનાદિક વિના પણ ભાવદાનાદિથી જ પુણ્યસંપત્તિ અરણશ્રેષ્ઠી અને અભિનવશ્રેષ્ઠીના પ્રબંધથી સંભળાય છે, ત્યાં દ્રવ્યદાનાદિનું જેમ ઘટમાં દંડાદિનું હેતુપણું છે તેમ હતુપણું નથી; પરંતુ) તૃપ્તિમાં તંદુલક્રયણાદિની જેમ પ્રયોજકપણુંમાત્ર હોવાથી જ ક્ષતિ નથી. અથવા દંડાદિની જેમ હેતુપણું માનવામાં, પુણ્યસંપત્તિમાં દ્રવ્યદાનાદિથી જન્ય અવાંતર જાતિ હો, કેમ કે સામાન્યથી હેતુપણું છે. સામાન્યથી હેતુપણું કેમ છે, તેમાં હેતુ કહે છે – “પતિ અને વ્યંતિ મનં તવ્યો તે " એ પ્રમાણે વચનની સંગતિ છે.
ભાવાર્થ - તાત્પર્ય એ છે કે, યદ્યપિ પૂર્વમાં બહિરંગહેતુ તરીકે ઉદ્યમ અને અંતરંગહેતુ તરીકે અદષ્ટને ગ્રહણ કરેલ છે; અને અહીં બહિરંગહેતુ તરીકે દ્રવ્યદાન અને અંતરંગહેતુ તરીકે ભાવદાન ગ્રહણ કરેલ છે; જે પુણ્યાનુબંધિપુણ્યના કારણરૂપ છે, અને જીવના અધ્યવસાયરૂપ છે; આમ છતાં, તેનાથી અદા હેતુ બલવાન
