________________
ગાથા - ૪૫-૪૬-૪૭
અધ્યાત્મમતપરીક્ષા
૧૯૯
ઉત્થાન :- ગાથા-૪૬માં કહ્યું કે, સુખ-દુઃખરૂપ ફળને માટે બાહ્યસામગ્રીની નિષ્પત્તિ અંતરંગકારણથી થાય છે, તેથી અંતરંગહેતુ બલવાન છે. તેનું નિરાકરણ કરતાં ગાથા-૪૭માં કહ્યું કે બંનેની પણ=અંતરંગ અને બહિરંગકારણ બંનેની પણ, સમતા=સમાનતા, છે. તે બતાવતાં ટીકાકાર કહે છે
टी51 :- अथ भोगार्थं दृष्टकारणोपसंपादकत्वमेवादृष्टस्य बलवत्त्वमिति चेत् ? न, प्राक्तनतत्तत्कर्मणोऽपि भोगार्थमदृष्टजनकत्वरूपबलवत्त्वस्य तुल्यत्वात्।
ટીકાર્થ :- ‘અથ'થી અદૃષ્ટને બલવાન માનનાર આ પ્રમાણે કહે કે ભોગ માટેસુખદુઃખરૂપ ફળ માટે, દૃષ્ટકારણોનું સંપાદકપણું=સંપાદન કરી આપવું, એ જ અદૃષ્ટનું બલવાનપણું છે, તો તેનો ઉત્તર આપતાં કહે છે કે, એમ ન કહેવું; કેમ કે પૂર્વના તે તે કર્મનું પણતે તે ક્રિયાનું પણ, ભોગાર્થ અદૃષ્ટજનકત્વરૂપ બળવાનપણાનું તુલ્યપણું છે.
-
ભાવાર્થ :- તાત્પર્ય એ છે કે, ત્રીજા વિકલ્પમાં મૂળ શ્લોકમાં કહેલ કે ફલાર્થ નિષ્પત્તિ; તેનાથી એ પ્રાપ્ત થયું કે, સુખદુઃખરૂપ ફલને માટે બાહ્યસામગ્રીની નિષ્પત્તિ અદૃષ્ટથી થાય છે, માટે અદૃષ્ટ બળવાન છે; તે જ વાત ટીકામાં ‘અથ મોનાર્થ'થી બતાવી કે સુખદુઃખના ફળના ભોગ માટે દૃષ્ટકારણરૂપ શરીરની તે તે પ્રકારરૂપ રચનાનું સંપાદકપણું અદૃષ્ટમાં જ છે; માટે તે બળવાન છે; અને તેનું નિરાકરણ મૂળ શ્લોકમાં કર્યું કે, ત્રીજા વિકલ્પમાં બંનેમાં પણ સમતા છે. તે વાત ટીકામાં ‘કૃત્તિ ચેત્ ન’ કહીને ‘પ્રñન.. ..તુત્યવાતા’ જે હેતુ કહ્યો, તેનાથી બતાવ્યું કે સુખદુ:ખના ભોગ માટે બાહ્ય કારણનું સંપાદક જેમ અદૃષ્ટ છે, તેમ તે અદૃષ્ટને પેદા કરનાર પૂર્વ ભવનો તે જીવનો ઉદ્યમ છે, તેથી ઉદ્યમમાં અને અદૃષ્ટમાં સમાનતા છે; માટે અદૃષ્ટ જ બળવાન છે બાહ્ય ઉદ્યમ નહિ તેમ ઋજુસૂત્રનય કહી શકશે નહિ, એ પ્રમાણે સ્થિતપક્ષ કહે છે.
• ઉત્થાન :- અત્યંતરયોગને બલવાન સ્થાપનાર પૂર્વપક્ષના કથનમાં ગાથા-૪૬માં ચોથો વિકલ્પ કહ્યો કે, ફલની સાથે અનિયતયોગ છે.=ફલની સાથે બાહ્ય કારણનો અનિયતયોગ છે અને અત્યંતર કારણનો નિયતયોગ છે, તેથી અત્યંતર બલવાન છે. અને તેના નિરાકરણરૂપે ગાથા-૪૭માં કહ્યું કે, ચોથો વિલ્ક્ય અસિદ્ધ છે=ફળની સાથે બાહ્ય કારણનો અનિયતયોગ અસિદ્ધ છે. એ જ વાત ટીકામાં ‘અથ’થી બતાવતાં કહે છે
टीst :- अथ बाह्यहेतोः फलेन न नियतो योगोऽन्तरङ्गस्य तु नियत इति चेत् ? न, असिद्धेः घटादौ मूर्तिपंडादेरपि नियतापेक्षासत्त्वात्। यत्र तु विनापि द्रव्यदानादिकं भावदानादिनैव पुण्यसंपत्तिर्जीर्णाभिनवश्रेष्ठप्रबन्धेन श्रूयते तत्र द्रव्यदानादेर्घटे दण्डादिवदहेतुत्वात्, तृप्तौ तन्दुलक्रयणादेरिव प्रयोजकत्वमात्रादेव न क्षतिः, हेतुत्वे वा पुण्यसंपत्ताववान्तरजातिरस्तु सामान्यतो हेतुत्वादेव "१ णेगंतिओ अणच्चंतिओ अजं दव्वओ तेणं" ति वचनस्य सङ्गतेः ।
१. अनैकान्तिको ऽनात्यन्तिकश्च यद् द्रव्यतस्तेन ।
