________________
ગાથા - ૪૫-૪૬-૪૭
અધ્યાત્મમતપરીક્ષા
૧૯૭
દેખાતું નથી, તેથી ત્યાં ઉદ્યમઅનપેક્ષાવાદ જ પ્રાપ્ત થાય; તો પણ ઉદ્યમવાદીના ઉદ્યમથી જ ભાગ્યવાદીને મોદકની પ્રાપ્તિ થઇ છે, કેમ કે ઉદ્યમવાદીએ કૂવામાં ભૂખ લાગવાથી ખાવાની શોધ કરી, તેને બે લાડવા કૂવામાં મૂકેલા મળ્યા, કરુણાથી એક લાડવો તેણે ભાગ્યવાદીને આપ્યો, ભાગ્યવાદીના ભાગ્યના પ્રકર્ષને કારણે મુદ્રિકાવાળો લાડવો તેને મળ્યો, તેથી સર્વથા કોઇપણ વ્યક્તિના ઉદ્યમ વગર ફક્ત ભાગ્યથી જ મોદક કે મુદ્રિકાનો પ્રતિતંભ થયો નથી; તેથી ત્યાં ઉદ્યમસાપેક્ષ જ ભાગ્યથી કાર્ય થયું છે; પરંતુ ત્યાં ઉદ્યમ યત્કિંચિત્ માત્ર છે અને ભાગ્ય જ મુખ્ય છે, તેથી ભાગ્યથી જ તે પ્રાપ્ત થયું છે; તેવો વ્યવહાર ત્યાં પ્રવર્તે છે.
ઉત્થાન :- ભાગ્ય અને ઉદ્યમ પરસ્પર અપેક્ષા રાખે છે તેથી તુલ્ય બળવાળા છે, એમ પૂર્વમાં સ્થિતપક્ષે સ્થાપન કર્યું; અને પછી સુખ-દુઃખના વૈચિત્ર્યના નિયામકરૂપે ભાગ્ય બલવાન છે, એમ પણ સ્વીકાર કર્યો; અને ત્યારપછી પરસ્પરની અપેક્ષા રાખવાને કારણે ભાગ્ય અને ઉદ્યમ બંને તુલ્ય બળવાળા છે, એમ સ્યાદ્વાદથી સ્થાપન કર્યું. અને હવે ‘અપિ =’ થી બીજી વિશેષતા બતાવે છે
ટીકાર્થ :- ‘અત્તિ વ’ અને વળી ભાગ્યનું વૈચિત્ર્ય પણ પ્રાક્તન તે તે ક્રિયારૂપ ઉદ્યમના વૈચિત્ર્યથી જ છે, એથી કરીને, આ બંનેમાં=ભાગ્ય અને ઉદ્યમમાં, મોટો પ્રતિવિશેષ=ભેદ નથી.
દૂર ‘માવ્યવૈચિત્ર્યપિ’ અહીં પિ'થી એ કહેવું છે કે, સુખદુઃખાદિનું વૈચિત્ર્ય તો કર્મ(ભાગ્ય)ના વૈચિત્ર્યથી છે, પરંતુ ભાગ્યનું વૈચિત્ર્ય પણ પ્રાક્તન ક્રિયાવ્યાપારરૂપ ઉદ્યમના વૈચિત્ર્યથી છે.
ભાવાર્થ :- તાત્પર્ય એ છે કે, જેમ સુખદુઃખના વૈચિત્ર્યના નિયામકરૂપે જેમ ભાગ્યની વિશેષતા છે, તેમ તે ભાગ્યના વૈચિત્ર્યના નિયામકરૂપે પૂર્વનો ઉદ્યમ જ નિયામક છે. એથી ભાગ્ય અને ઉદ્યમમાં બહુ ભેદ નથી.
અંતરંગ હેતુને બલવાન કહેનાર અને બહિરંગ હેતુને અબલવાન કહેનારની સામે ગાથા-૪૫માં સ્થિતપક્ષે ‘નનુ’થી ચાર વિકલ્પો પાડ્યા. તેમાં પ્રથમ વિકલ્પ બહિરંગને અબલવાન સ્થાપન કરવા માટે અંતરંગના વૈચિત્ર્યથી જ કાર્યનું વૈચિત્ર્ય થાય છે તે છે, અને તેના નિરાકરણરૂપે ગાથા-૪૬માં કહ્યું કે, પ્રથમ વિકલ્પમાં સમ સામગ્રી છે. અર્થાત્ કાર્યના વૈચિત્ર્યમાં અંતરંગ અને બહિરંગ સમાન સામગ્રીરૂપે છે. એમ કહીને સ્થિતપક્ષે અંતરંગ હેતુને બલવાન કહેનાર ઋજુસૂત્રનયનું નિરાકરણ કર્યું. તે કથન ટીકામાં ‘અન્તરો....થી....ન મહાનનયો: પ્રતિવિશેષ:।'' ત્યાં સુધી પુરૂં થાય છે.
ઉત્થાન :- ગાથા-૪૫માં બીજો વિકલ્પ પાડતાં કહ્યું કે, અંતરંગ હેતુના વૈષમ્યથી કાર્યનું વૈષમ્ય છે, તેથી બાહ્ય હેતું કરતાં અંતરંગ હેતુ બલવાન છે. તેનું નિરાકરણ કરતાં ગાથા-૪૬માં કહ્યું કે, વ્યાપારના વૈષમ્યથી કાર્યનું વૈષમ્ય છે, અંતરંગ હેતુના વૈષમ્યથી નહિ. તેની વિચારણા કરતાં ટીકામાં કહે છે
ASI :- अथैकजातीयदुग्धपानादेरेव कस्यचित्सुखं भवति कस्यचिद्दुःखमित्यदृष्टमेव बलवन्न तु बाह्यो हेतुरिति चेत् ? न, विचित्रादृष्टवशान्मधुररसविपरीतरसोद्बोधादिदृष्टद्वारैव ततो दुःखोदयात्, तस्य व्यापारभेदेन सुखदुःखयोर्द्वयोरपि हेतुत्वाद्, न हि दृष्टकारणमसंपाद्यैवादृष्टं भोगजनकं येनैकान्ततो बलवत्स्याद्। A-15
