________________
૧૬. • • •
અધ્યાત્મમતપરીક્ષા
ગાથા - ૪૫-૪૬-૪૭ અહીં પૂર્વપક્ષી કહે છે કે, એ અપેક્ષાએ ભલે અંતરંગ અને બહિરંગ સમાન હોય, પરંતુ સુખ-દુઃખાદિનું વૈચિત્ર્ય કર્મના વૈચિત્ર્યથી જ છે, એ પ્રકારની આટલી અંતરંગ હેતુમાં વિશેષતા છે. માટે અંતરંગ હેતુ જ બળવાન છે. તેના સમાધાનરૂપે સ્થિતપક્ષી કહે છે કે, સુખ-દુ:ખનું વૈચિત્ર્ય કર્મના વૈચિત્ર્યને કારણે જ છે, એ અપેક્ષાએ અંતરંગ બલવાન છે, એ અમને અભીષ્ટ જ છે. ઉત્થાન - સ્થિતપક્ષને સુખ-દુઃખના વૈચિત્ર્યનું નિયામક કર્મચિય જ અત્યંત અભિમત છે. તેમાં દષ્ટાંત આપે
ટીકા - શ્રય દિ“માવિવવિદ્ધામિનિવેશયો: શ્રેષ્ઠિનોવિવામિનાય મૂહાત્માવિષ્ટ ત્રિપ तदप्रतिबोधखिन्नेन निर्जलकूपे प्रवेशितयोस्तयोर्मध्याह्नसमये क्षुत्क्षामकुक्षितां संभाव्य करुणया प्रदापितयोर्मोदकयोरुद्यमभाग्यातिरेकाद्वयोर्लाभाऽविशेषेऽपि परीक्षाभाजनीभूतान्तर्गतरत्नमयमुद्रिकाप्रतिलम्भो भाग्यवादिन एव श्रेष्ठिनो नान्यस्येति" केवलं भाग्यस्योद्यमानपेक्षावाद एव स्यावादिनां निरसनीय इति। अपि च भाग्यवैचित्र्यमपि प्राक्तनतत्तत्कर्मव्यापाररूपोद्यमवैचित्र्यादेवेति न महाननयोः प्रतिविशेषः।
ટીકાર્ય - શાસ્ત્રમાં પુરુષાર્થવાદી અને ભાગ્યવાદી એવા બે શ્રેષ્ઠીઓની વાત સંભળાય છે - ઉદ્યમ અને ભાગ્યના વિવાદમાં બદ્ધ અભિનિવેશવાળા બે શ્રેષ્ઠીઓના વિવાદનું ભંજન કરવા માટે, રાજા વડે આદિષ્ટ એવા મંત્રીએ, તેમને પ્રતિબોધ નહિ થવાના કારણે ખિન્ન થવાથી તે બંનેને નિર્જલ કૂવામાં પ્રવેશ કરાવ્યો. અને પ્રવેશ કરાવાયેલા તે બંનેની મધ્યાહ્ન સમયે સુધાથી ક્ષામકુક્ષિતાની ભૂખ્યા થવાની, સંભાવના કરીને, કરૂણા વડે આપેલા એવા મોદકનો, ઉદ્યમ અને ભાગ્યના અતિરેકથી બંનેને લાભનો અવિશેષ હોવા છતાં પણ, પરીક્ષાના ભાજનીભૂત અંતર્ગત રત્નમય મુદ્રિકાનો પ્રતિબંભ ભાગ્યવાદી જ શ્રેષ્ઠીને થયો, અન્યને=ઉદ્યમવાદીને, ન થયો. “રૂતિ' શબ્દ દૃષ્ટાંતની સમાપ્તિ સૂચક છે. ફક્ત ભાગ્યનો ઉદ્યમઅનપેક્ષાવાદ જ સ્યાદ્વાદીને નિરસનીય છે.
ભાવાર્થ - અહીં વિશેષ એ છે કે, યદ્યપિ ઉદ્યમ અને ભાગ્યના વિષયમાં પ્રસ્તુત દૃષ્ટાંતમાં કહેલ એવો વિવાદ કોઇ કરે એટલા માત્રથી, દૃષ્ટાંતમાં કહ્યા મુજબ ભાગ્યના પક્ષકારને રત્નમય મુદ્રિકાનો પ્રતિસંભ થાય જ તેવી વ્યાપ્તિ હોઈ શકે નહિ; પરંતુ સામાન્યથી બહુ ભાગ્યશાળી હોય તે લોકો જ ઉદ્યમ કરતાં સર્વત્ર ભાગ્યને કારણે સફળ થતા હોવાને કારણે ભાગ્ય તરફ પક્ષપાતવાળા બને છે. જયારે તેવું ભાગ્ય જે વ્યક્તિનું હોતું નથી, અને તે
વ્યક્તિ વિચારશીલ હોય તો તેને સર્વત્ર કાર્યસાધક તરીકે ઉદ્યમ દેખાય છે; અને તેથી જ બે વ્યક્તિઓ વચ્ચેના વિવાદને ગ્રહણ કરીને એ બતાવેલ છે કે, ઉદ્યમરહિત એવો પણ ભાગ્યવાદી ભાગ્યના અતિશયને કારણે અન્યના ઉદ્યમથી તત્સદશ મોદકને તો પ્રાપ્ત કરે જ છે, પરંતુ ભાગ્યના અતિરેકને કારણે રત્નની મુદ્રિકાને પણ પ્રાપ્ત કરે છે; અને તત્કાપ્તિજન્ય સુખની પ્રાપ્તિ કર્મના વૈચિત્ર્યને કારણે જ ત્યાં થયેલ છે, જયારે ઉદ્યમવાદીને યદ્યપિ સુધાના નિવારણરૂપ સુખની પ્રાપ્તિ થઈ તો પણ ભાગ્યવાદી જેવું અતિશય સુખ તેને પ્રાપ્ત થયું નહિ. તેથી સુખના વૈચિત્ર્ય પ્રતિ કર્મનું વૈચિત્ર્ય જ હેતુ છે, એમ સ્થિતપક્ષને માન્ય જ છે, કેવલ ભાગ્યનો ઉદ્યમનિરપેક્ષવાદ જ સ્યાદ્વાદીને નિરસનીય છે. યદ્યપિ પ્રસ્તુત દૃષ્ટાંતમાં ભાગ્યવાદીએ કોઇ પ્રકારનો ઉદ્યમ કર્યો હોય તેવું સામાન્યથી
