________________
• • • • .૨૦૧
ગાથા - ૪૫-૪૬-૪૭
અધ્યાત્મમતપરીક્ષા છે, તે સામાન્યથી જોતાં સિદ્ધ થઈ શકે નહિ. કેમ કે ભાવદાન અધ્યવસાયરૂપ હોવાના કારણે અંતરંગહેતુરૂપ અધ્યવસાય બલવાન છે તેમ પ્રાપ્ત થાય તો પણ, જેમ મોક્ષ પ્રત્યે અંતરંગહેતુ ક્ષયોપશમભાવરૂપ કર્મ બને છે, અને બહિરંગહેતુ વ્યવહારિક બાહ્યક્રિયારૂપ પુરુષકાર બને છે, તેમ પ્રસ્તુતમાં પણ દ્રવ્યદાનાદિ પુરુષકારરૂપ છે, અને ભાવદાનાદિ ક્ષયોપશમભાવઆપન્ન અદૃષ્ટરૂપ છે, માટે કોઈ દોષ નથી. કેવલ ક્ષયોપશમભાવરૂપ કર્મ અને તેનાથી નિષ્પન્ન જે અધ્યવસાય તે બંનેની અભેદ વિવલાથી અદષ્ટરૂપ અંતરંગહેતુ જ ભાવદાનરૂપે ગ્રહણ કરવામાં આવેલ છે.
અહીં વિશેષ એ છે કે, દ્રવ્યદાનનું ઘટમાં દંડાદિની જેમ અહેતુપણું છે એમ કહ્યું, ત્યાં વ્યતિરેકદષ્ટાંત ગ્રહણ કરવાનું છે; કેમ કે વ્યવહારનયથી દંડાદિ હેતુરૂપે પ્રસિદ્ધ છે. પરંતુ જો અન્વયદષ્ટાંતરૂપ ગ્રહણ કરીને દંડાદિને પ્રયોજકરૂપે સ્વીકારીએ, તો “તૃત . ર ક્ષતિઃ' એ પ્રકારનું આગળનું વચન સંગત થાય નહિ, અને દંડાદિ ઘટપ્રત્યે અપેક્ષાએ પ્રયોજક પણ માન્ય છે, કેમ કે જ્યાં હસ્તાદિથી ચક્રભ્રમણ થાય છે ત્યાં નયભેદથી દંડને પ્રયોજક પણ માનેલ છે, પરંતુ પ્રસ્તુતમાં વ્યવહારનયને અભિમત હેતુત્વનો સ્વીકાર કરીને વ્યતિરેકદષ્ટાંત ગ્રહણ કરેલ છે.
દ્રવ્યદાનનું હેતુપણું સ્વીકારે છતે તેનાથી પ્રાપ્ત થતી પુણ્યસંપત્તિ છે તેને અવાંતરજાતિરૂપે કહેલ છે, તેનું તાત્પર્ય એ છે કે, નિશ્ચયનયની દૃષ્ટિથી કાર્યના ભેદમાં કારણનો અવશ્ય ભેદ હોય છે. તે જ રીતે કારણના ભેદથી પણ કાર્યનો ભેદ અવશ્ય હોવો જોઇએ. તેથી જીર્ણશ્રેષ્ઠી જ્યારે દાનની ભાવના કરતા હતા ત્યારે, જે ઉત્તમકોટિનો ભાવદાનનો પરિણામ હતો, તે ઉત્તરોત્તર વૃદ્ધિમત્ પરિણામવાળો યાવત્ ક્ષપકશ્રેણિ આસન્નભાવવાળો હતો, તો પણ તે વખતે જો સાક્ષાત્ ભગવાન પધાર્યા હોત અને દાનની ક્રિયા વર્તતી હોત, તો પ્રવર્ધમાન તે ભાવમાં દાનક્રિયાની ચેષ્ટાને અનુરૂપ વૈજાત્ય અવશ્ય હોત; અને તત્કૃત પુણ્યસંપત્તિમાં પણ વૈજાત્ય પ્રાપ્ત થાત. , યદ્યપિ મોક્ષને અનુકૂળત્વરૂપ પરિણામનું ઉભયત્ર સામ્ય હોઈ શકે, તો પણ દાનને અનુકૂળ ચેષ્ટાન્ય કોઈ પરિણામનું વૈસાદશ્ય ત્યાં અવશ્ય હોવું જોઇએ, જે કેવળ દાનની ક્રિયા વગર પ્રાપ્ત થઈ શકે નહિ; તેથી તજન્ય પુણ્યસંપત્તિની કોઈ અવાંતર જાતિ માનવી જોઇએ. જેમ મૃત્વેન ઘટવેન કાર્ય-કારણભાવ હોવા છતાં માટીમાં કોઈ રંગ વિશેષ નાંખવાથી ઘટની વિશેષ રંગવાળી અવાંતર જાતિ પેદા થાય છે, તેમ ત્યાં પણ અવાંતર જાતિ સ્વીકારવી જોઇએ. અને તેમાં હેતુ કહે છે કે સામાન્યથી દાનનું હેતુપણું હોવાથી જ પુણ્યસંપત્તિમાં અવાંતર જાતિ છે. તેનું તાત્પર્ય એ છે કે, દાન દાનત્વેન હેતુ છે પણ દ્રવ્યદાનવેન કે ભાવદાનવેન હેતુ નથી. તેથી જેમ મૃદુ મૃદત્વેને હેતુ છે અને રક્તમૃદુથી જેમ ઘટની અવાંતર જાતિ પેદા થાય છે, તેમ દ્રવ્યદાનથી અવાંતર જાતિ પેદા થાય છે. ' - અહીં સામાન્યથી દાનનું હેતુપણું છે તેમ કહ્યું, તો સામાન્યથી દાનનું હેતુપણું કેમ છે? તેમાં હેતુ કહે છે કે “જે કારણથી અનેકાંતિક અને અનાત્યંતિક છે, તે કારણથી દ્રવ્યથી છે” એ પ્રકારના વચનથી સંગતિ છે. તેનું તાત્પર્ય એ છે કે, જેમ રક્તમૃદ્ વગર પણ ઘટ પેદા થઈ શકે છે, તેથી રક્તમૃદ્ધ એકાંતે કારણ નથી; અને જેના સાન્નિધ્યમાં અન્ય કારણની અપેક્ષા ન રહે તેને આત્યંતિક કારણ કહેવાય. જેમ ભાવદાન અન્ય સામગ્રી નિરપેક્ષ અવશ્ય પુણ્યપ્રાપ્તિ કરે છે, પરંતુ દ્રવ્યદાન તો ભાવની વૃદ્ધિ દ્વારા જ પુણ્ય પેદા કરે છે, તેથી અનાત્યંતિક છે; અને આ વચન તો જ સંગત થાય કે પુણ્યસંપત્તિમાં દાનત્વેન દાનને હેતુ માનવામાં આવે; કેમ કે જયાં જયાં પુણ્યસંપત્તિ થાય છે ત્યાં દાનત્વેન દાન જોઈએ, પણ દ્રવ્યદાનવેન દાન નહિ. તેથી જ્યારે સામાન્યથી હેતુ-હેતુમદ્ ભાવ છે,
