________________
૨૦૪
. અધ્યાત્મમત પરીક્ષા ....
ગાથા -૩૮ ટીકા :- તત્ર નિશ્ચયતઃ સર્વ
સુ વિ પુષપાપરૂપસ્વપરિણામવૃત્તણેવ ન તુ પરd, ગુમાસુમपरिणामप्रसूतसुखदुःखहेतुपुण्यपापविपाककालेऽवर्जनीयसन्निधितया स्थितानां बाह्यनिमित्तानामुपचारमात्रेणैव हेतुत्वात्। नन्वेवं सुपात्रदानपरवित्तहरणादीनां निष्फलत्वं स्यात्, स्वगतफलस्य पराऽसाध्यत्वादिति चेत्? इदमित्थमेव, दानचौर्यादौ स्वगतानुग्रहोपघातपरिणामप्रसूतपुण्यपापाभ्यामेव सुखदुःखादिफलोपगमात्। तदुक्तं विशेषावश्यके
१ जइ सव्वं सकयं चिय न दाणहरणाइ फलमिहावन्न । नणु जत्तो च्चिय सकयं तत्तो चिय तप्फलं जुत्तं ॥ [३२३६ ] २ दाणाइ पराणुग्गहपरिणामविसेसओ सओ चेव । पुत्रां हरणाइ परोवघायपरिणामओ पावं ॥ [ ३२३७ ] ३ तं पुन्नं पावं वा ठियमत्तणि बज्झपच्चयावेक्खं । कालंतरपागाओ देइ फलं न परओ लब्भं ।। [३२३८ ] ति ॥४८॥
ટીકાર્ય - તત્ર' અવ્યય પ્રસ્તાવાર્થક=પ્રારંભ અર્થક છે. નિશ્ચયનયથી સર્વ સુખ-દુઃખાદિ પુણ્ય-પાપરૂપ
સ્વપરિણામકૃત જ છે, પરકૃત નથી. કેમ કે શુભાશુભ પરિણામથી પ્રસૂત સુખ-દુઃખના હેતુભૂત પુણ્ય-પાપના વિપાકકાળમાં અવર્યસન્નિધિરૂપે સ્થિત એવા બાહ્ય નિમિત્તોનું ઉપચારમાત્રથી જ હેતુપણું છે.
ભાવાર્થ-તાત્પર્ય એ છે કે, નિશ્ચયનયની દૃષ્ટિથી જે સુખ-દુઃખાદિની અનુભૂતિ થાય છે તે પુણ્ય અને પાપરૂપ= શુભ અને અશુભરૂપ, સ્વપરિણામકૃત જ છેઃસ્વઅધ્યવસાયકૃત જ છે, પરંતુ પરકૃત=બાહ્યનિમિત્તકૃત નથી. યદ્યપિ જેવા જેવા -ચંદનાદિરૂપ બાહ્ય નિમિત્તા પ્રાપ્ત થાય છે, તેવા તેવા સુખ-દુઃખાદિનો અનુભવ થાય છે; તો પણ વસ્તુતઃ પોતાના પૂર્વકૃત શુભાશુભ પરિણામથી પ્રસૂત–પેદા થયેલ, એવાં પુણ્ય-પાપરૂપ જે કર્મ છે, તેના દ્વારા જ સુખ-દુઃખ થાય છે, તેથી બાહ્ય નિમિત્તો અવજર્યસંનિધિરૂપે છે. •
અહીં વિશેષ એ છે કે, વિપાકપ્રાપ્ત કર્મ પણ જીવદ્રવ્યથી ભિન્ન જ છે. તેથી તેના દ્વારા સુખ-દુઃખાદિ પ્રાપ્ત થાય છે એમ કહ્યું તેનું તાત્પર્ય એ છે કે, પોતાના શુભાશુભ પરિણામથી પ્રસૂત-પેદા થયેલ, એવા પુણ્યપાપના વિપાકને નિમિત્ત કરીને જીવ પોતે જ સુખ-દુ:ખરૂપે પરિણામ પામે છે. તેથી જીવનો પોતાનો શુભાશુભ પરિણામ જ પુણ્ય-પાપના નિમિત્તને આશ્રયીને સુખ-દુઃખને પેદા કરે છે. માટે પુણ્ય-પાપ પણ સુખ-દુઃખ પ્રત્યે નિમિત્તમાત્ર છે. ઉપાદાન કારણ તો સ્વપરિણામ જ છે. આમ છતાં કર્મ આત્મામાં રહે છે, તેથી આત્માની સાથે કથંચિત્ તેનો અભેદ સ્વીકારનાર દષ્ટિથી, શુભાશુભ પરિણામ પુણ્યપાપ દ્વારા સુખ-દુઃખાદિ ફળ આપે છે, તેમ કહેલ છે.
१..यदि सर्वं स्वकृतमेव न दानहरणादिफलमिहापत्रम् । ननु यत एव स्वकृतं तत एव तत्फलं युक्तम् ।। २. दानादिपरानुग्रहपरिणामविशेषतः स्वत एव । पुण्यं हरणादि परोघातपरिणामतः पापम् ।। ३. तत्पुण्यं पापं वा स्थितमात्मनि बाह्यप्रत्ययापेक्षम् । कालान्तरपाकाद् ददति फलं न परतो लभ्यम् ।।
