________________
ગાથા - ૪૫-૪૬-૪૭
અધ્યાત્મમતપરીક્ષા
દર ‘યત્તારતમ્યાધીન'માં જે ‘યવ્' શબ્દ છે, તેનો ષષ્ઠીથી સમાસ ખુલશે અને તેનો અન્વય ‘આશયો’ પછી ‘વત્’ છે તેની સાથે છે. અને ‘યત્તારતમ્યાધીનં’ માં જે ષષ્ઠી અર્થક‘યત્’છે, તેનો ‘તસ્ય’ સાથે સંબંધ છે. તેથી એ પ્રાપ્ત થાય કે જે ધનાદિતારતમ્ય જેના તારતમ્યને આધીન છે અર્થાત્ અદૃષ્ટના તારતમ્યને આધીન છે, તેનું જ અર્થાત્ અદૃષ્ટનું જ, બલવાનપણું છે.
૧૯૫
ર ‘મહત્ય∞ ’થી એ કહેવું છે કે લગભગ પ્રયત્ન ન દેખાતો હોય ને કાર્ય થાય છે તેવું ક્યારેક બને છે, તે આહત્ય ફળ છે, જેમાં ભાગ્ય પ્રધાન છે.
ભાવાર્થ :- અંતરંગહેતુ અદૃષ્ટ બલવાન છે, પરંતુ ઉદ્યમાદિરૂપ બાહ્ય હેતુ બલવાન નથી; એમ કેટલાક કહે છે. તે કેટલાકના કથનમાં તેઓનો જો આ આશય છે કે, એકજાતીય વ્યાપારવાળા પણ જુદા જુદા પુરુષોનું જે ધનપ્રાપ્તિ આદિનું તારતમ્ય છે, તે જેના તારતમ્યને આધીન છે, તેનું જ બલવાનપણું છે.
તાત્પર્ય એ છે કે, એક સરખા પ્રયત્નવાળા પણ ભિન્ન ભિન્ન પુરુષોનો ધનપ્રાપ્તિ આદિમાં સમાન યત્ન છે, છતાં કોઇને ધનની પ્રાપ્તિ ઓછી થાય છે, બીજાને અધિક થાય છે, એ રૂપ તારતમ્ય જેના=અંતરંગ અદૃષ્ટના, તારતમ્યને આધીન છે, તે અદૃષ્ટનું જ બલવાનપણું છે. કેમ કે પ્રયત્ન સરખો હોવા છતાં ધનપ્રાપ્તિમાં તરતમતાની પ્રાપ્તિ અદૃષ્ટને કારણે જ થઇ છે; માટે અદૃષ્ટ જ બલવાન છે. આ પ્રકારના કેટલાકના કથનમાં જવાબ કહેવાય છે કે, શું ઉદ્યમની અપેક્ષા રાખ્યા વગર દૈવ ક્યારેક થતા ફળને પેદા કરે છે? કે અપેક્ષા રાખીને ક્યારેક થતા ફળને પેદા કરે છે? તેનું નિરાકરણ કરતાં કહે છે કે, ઉદ્યમની અપેક્ષા રાખ્યા વગર દૈવ ફલને પેદા કરે છે, એ રૂપ ઉદ્યમનો અનબ્લ્યુપગમ અસ્વીકૃત હોવાને કારણે પ્રથમ વિકલ્પ અસંગત છે. કેમ કે સંસારમાં સર્વત્ર સર્વથા બાહ્ય પ્રયત્ન વગર ધનપ્રાપ્તિ આદિની સંભવિતતા દેખાતી નથી. યદ્યપિ ક્વચિત્ કોઇ વ્યક્તિ પોતે ઉદ્યમ ન કરે, પરંતુ અન્ય કોઇ વ્યક્તિ તેના ઘરે આવીને ધન મૂકી જાય ત્યાં પણ, અન્ય કોઇ વ્યક્તિના ધનઅર્પણને અનુકૂળ એવો ઉદ્યમ આવશ્યક છે જ. તેથી બાહ્ય ઉદ્યમ આદિથી નિરપેક્ષ કેવલ અંતરંગહેતુથી કાર્ય થતું નથી. તેથી પ્રથમ વિકલ્પ અસંગત છે.
વળી બીજા વિકલ્પમાં કાર્ય પેદા કરવા માટે જેમ બાહ્ય હેતુ અંતરંગની અપેક્ષા રાખે છે તેમ અંતરંગ હેતુ બાહ્યની અપેક્ષા રાખે છે, તેથી અપેક્ષારૂપ બળ બાહ્ય અને અંતરંગ બંનેમાં સમાન જ છે; માટે અંતરંગ બલવાન છે, તેમ કહી શકાશે નહિ. અને કાર્યના ઉત્કર્ષનું પ્રયોજક એવું ઉત્કર્ષરૂપ બળ, જો અંતરંગ હેતુમાં છે પણ બાહ્યમાં નથી એમ જો પૂર્વપક્ષી કહે તો, કહે છે કે કાર્યના ઉત્કર્ષનું પ્રયોજક એવું ઉત્કર્ષરૂપ બળ, સાર્વત્રિક અંતરંગમાં જ છે એવું નથી, ક્યારેક બાહ્ય કારણોમાં પણ તેવું બળ નિરાબાધ જ છે.
કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે, પૂર્વપક્ષે કહ્યું કે સમાન પ્રયત્નવાળાને પણ ધનપ્રાપ્તિનું તારતમ્ય અદૃષ્ટને આધીન છે, તેથી અધિક ધનપ્રાપ્તિરૂપ કાર્યના ઉત્કર્ષનું પ્રયોજક એવું ઉત્કર્ષરૂપ બળ અદૃષ્ટમાં છે; અર્થાત્ અદૃષ્ટમાં એવો ઉત્કર્ષ છે કે જેના કારણે સમાન યત્ન હોવા છતાં કાર્યના ઉત્કર્ષની પ્રાપ્તિ થઇ; તેથી અદૃષ્ટ બલવાન છે, એમ પૂર્વપક્ષીના કથનનું તાત્પર્ય છે. તેના સમાધાનરૂપે સ્થિતપક્ષ કહે છે કે, કોઇક ઠેકાણે બાહ્ય કારણોમાં પણ એવો ઉત્કર્ષ નિરાબાધ જ છે, જેમ બે વ્યક્તિ બાહ્ય યત્ન સમાન કરતી હોય ત્યારે, બંનેને ધનની પ્રાપ્તિ સમાન થાય છે: પછી તેમાંથી કોઇ અન્ય વ્યક્તિ વિશેષ ઉદ્યમ કરે ત્યારે, તેને કાર્યનો ઉત્કર્ષ તે વિશેષ યત્નને કારણે દેખાય જ છે.
