________________
ગાથા - ૪૫-૪૬-૪૭
અધ્યાત્મમતપરીક્ષા
૧૯૩
સ્વભાવ છે તે જીવના પારિણામિકભાવરૂપ છે, જ્યારે અહીં અવતરણિકામાં અંતરંગ હેતુરૂપે સ્વભાવની વિવક્ષા હોવા છતાં ટીકામાં અંતરંગ હેતુરૂપે અદૃષ્ટને ગ્રહણ કરેલ છે કે જે કર્મરૂપ છે; તેનું તાત્પર્ય એ છે કે, યદ્યપિ પાંચ કારણોમાં સ્વભાવ અને કર્મ એ પૃથક્ કારણરૂપ છે, પરંતુ મરુદેવાદિને સ્વભાવથી કેવલજ્ઞાન પ્રાપ્ત થયું, ત્યાં તેમનો તથાભવ્યત્વરૂપ સ્વભાવ છે. તે જ અનાદિકાળથી કાર્યને અનનુકૂળરૂપે તેમનામાં વર્તતો હતો. ફક્ત જ્યારે તે સ્વભાવ કાર્યને અનુકૂળ પ્રવર્તવા લાગ્યો, ત્યારે તે સ્વભાવ પરિપાક પામ્યો, જે મોક્ષને અનુકૂળ એવા કર્મોના ક્ષયોપશમભાવરૂપ જ છે. તેથી તે સ્વભાવ જ્યારે વ્યાવૃત થાય છે, ત્યારે તે ક્ષયોપશમભાવને પામેલા કર્મરૂપ જ બને છે. તેથી, જ્યારે અંતરંગ કાર્ય મોક્ષરૂપ લેવામાં આવે છે, ત્યારે તથાભવ્યત્વરૂપ સ્વભાવ જ ક્ષયોપશમભાવને પામેલા કર્મરૂપ થઇ ક્ષાયિકભાવમાં વિશ્રાંત પામે છે; અને જ્યારે મોક્ષની પ્રાપ્તિરૂપ કાર્ય થાય છે, ત્યારે તથાભવ્યત્વનો નાશ થાય છે. તેથી મરુદેવાદિને કેવળજ્ઞાન પુરુષકારરૂપ બહિર્લેતુથી થયેલ નથી, પરંતુ સ્વભાવથી જ કેવલજ્ઞાન પ્રાપ્ત થયેલ છે; તેમ ગાથા-૪૪ની અવતરણિકામાં કહેલ છે. યદ્યપિ મરુદેવાદિને સ્વભાવથી જ્યારે કેવળજ્ઞાન થાય છે, ત્યારે અંતરંગરૂપે તે ક્ષયોપશમભાવને અનુકૂળ એવો યત્ન વર્તે જ છે; પરંતુ અહીં પુરુષકાર તરીકે મોક્ષને અનુકૂળ એવી બાહ્ય આચરણા ગ્રહણ કરેલ છે, અને તેવો પુરુષકાર મરુદેવાદિને નથી, તેથી સ્વભાવથી જ કેવળજ્ઞાનની નિષ્પત્તિ કહેલ છે. અને ધનાદિ બાહ્ય વસ્તુની પ્રાપ્તિરૂપ કાર્ય લેવામાં આવે, ત્યારે અંતરંગ રીતે પુણ્યપ્રકૃતિનો ઉદય અને બાહ્ય રીતે વ્યાપારાદિમાં કરાતા યત્નરૂપ પુરુષકાર કારણ બને છે.
ગાથા ઃ
अब्भन्तरबज्झाणं बलिआबलियत्तणं ति जइ बुद्धी ।
नणु कयरं अबलत्तं वेचित्तं वावि वेसम्मं ॥ ४५ ॥
( अभ्यन्तरबाह्यानां बलिकाबलिकत्वमिति यदि बुद्धिः । ननु कतरदबलत्वं वैचित्र्यं वापि वैषम्यम् ॥४५॥ ) णिप्फत्ती व फलट्ठा अणिययजोगो फलेण वा सद्धि । पढमे समसामग्गी बिइए वावारवेसम्मं ॥ ४६ ॥
।
(निष्पत्तिर्वा फलार्थं अनियतयोगः फलेन वा सार्द्धम् । प्रथमे समसामग्री द्वितीये व्यापारवैषम्यम् ॥४६॥) तइए दोण्हवि समया चउत्थपक्खो पुणो असिद्धोत्ति । तेण समावेक्खाणं दोन्हवि समयत्ति वत्थुठिई ॥४७॥
(तृतीये द्वयोरपि समता चतुर्थपक्षः पुनरसिद्ध इति । तेन समापेक्षयोर्द्वयोरपि समतेति वस्तुस्थितिः || ४७||)
ગાથાર્થ :- અત્યંતર અને બાહ્ય કારણોમાં અત્યંતર કારણોનું બલિકપણું છે અને બાહ્ય કારણોનું અબલિકપણું છે, એ પ્રમાણેની જો બુદ્ધિ હોય તો, ‘નનુ’થી સિદ્ધાંતકાર પૂછે છે કે, અબલપણું ‘ત ્ '=કયું છે? શું વૈચિત્ર્ય એ અબલપણું છે? અથવા તો વૈષમ્ય એ અબલપણું છે? ૪૫
ગાથાર્થ :- અથવા તો ફલાર્થ નિષ્પત્તિ છે, (એ અબલપણું છે?) અથવા તો ફલની સાથે અનિયત યોગ છે, (તે અલપણું છે?). તેમાં પ્રથમ વિકલ્પનો જવાબ આપે છે કે, પ્રથમ વિકલ્પમાં સમ સામગ્રી છે (તેથી બાહ્ય
