________________
૧૯૨
. અધ્યાત્મમત પરીક્ષા ..... ગાથા - ૪૪-૪૫-૪૬-૪૭ માન્ય છે. જ્યારે નૈયાયિક, એકાંતવાદી હોવાને કારણે, બાહ્ય સામગ્રીથી ઘટ થાય છે ત્યાં માટીમાં ઘટનો સ્વભાવ સ્વીકારે છે, તો પણ બાહ્ય સામગ્રીનો આક્ષેપક સ્વભાવ માટીમાં સ્વીકારતો નથી.
આનાથી એ પ્રાપ્ત થાય કે, પ્રમાણ જ્યાં બાહ્યકારણોથી કાર્ય થાય છે તેમ સ્વીકારે છે, ત્યાં પણ એકાંતવાદી નિયાયિકથી જુદો પડે છે; કેમ કે નૈયાયિક માટીમાં ઘટનો સ્વભાવ સ્વીકારે છે, અને દંડ-ચક્ર-રીવરાદિ સામગ્રીથી ઘટ થાય છે તેમ સ્વીકારે છે, તો પણ માટીનો ઇતર આક્ષેપક સ્વભાવ સ્વીકારતો નથી; જ્યારે પ્રમાણવાદી માટીમાં ઘટ થવાનો સ્વભાવ સ્વીકારે છે, તેમ છતર સામગ્રી આક્ષેપક સ્વભાવ પણ સ્વીકારે છે, અને ઇતર સામગ્રીની પ્રાપ્તિથી ઘટકાર્ય થાય છે તેમ માને છે. વળી બૌદ્ધ જયાં સ્વભાવથી કાર્ય થાય છે તેમ માને છે, ત્યાં તે ઇતર સામગ્રીને અવર્યસન્નિધિરૂપે સ્વીકારે છે અને કાર્ય એકાંતે સ્વભાવથી જ થાય છે તેમ તે માને છે; જયારે પ્રમાણ સ્વભાવથી કાર્ય થાય છે ત્યાં પણ ગૌણરૂપે ઇતર સામગ્રીને કારણ તરીકે સ્વીકારે છે, અને આથી જ મરુદેવાદિને કેવલજ્ઞાન સ્વભાવથી જ થયું ત્યાં પણ, તેને અનુરૂપ અંતરંગ યત્ન છે તે પુરુષકારરૂપ છે, અને તે બાહ્યકારણરૂપ છે. તેથી એકાંતવાદી બૌદ્ધ કરતાં સ્યાદ્વાદની દૃષ્ટિમાં ભેદ પ્રાપ્ત થાય છે. ''
અહીં વિશેષ એ છે કે, મૂળ ગાથા-૪૪માં કહ્યું કે, સર્વ કાર્ય નિશ્ચયને આશ્રયીને સ્વભાવથી થાય છે, અને વ્યવહારને આશ્રયીને બાહ્યનિમિત્તોથી થાય છે; અને ત્યાર પછી ટીકામાં બૌદ્ધ અને નૈયાયિકની માન્યતા બતાવીને સ્યાદ્વાદીની માન્યતા બતાવી. ત્યાં સાત નયોથી સ્વભાવવાદ અને હેતુવાદની ચર્ચા કરી અને ત્યારપછી પ્રમાણની માન્યતાનું સ્થાપન કર્યું, પરંતુ નિશ્ચયનય અને વ્યવહારનયનું કથન બતાવ્યું નહિ. તેનું તાત્પર્ય એ છે કે, ઋજુસૂત્રનય, શબ્દનય, સમભિરૂઢનય અને એવંભૂતનય પર્યાયાર્થિકનય છે, અને એને જ અહીં નિશ્ચયનયથી ગ્રહણ કરવાના છે; અને વ્યવહારનય, સંગ્રહનય અને નૈગમનય દ્રવ્યાર્થિકનય છે, અને તે ત્રણ નયનો સંગ્રહ વ્યવહારનયથી કરવાનો છે. તેનાથી એ પ્રાપ્ત થાય છે, નિશ્ચયનય અંતરંગ કારણરૂપ સ્વભાવથી કાર્ય થાય છે તેમ માને છે, અને વ્યવહારનય બાહ્ય સામગ્રીથી કાર્ય થાય છે તેમ માને છે, અને પ્રમાણે બાહ્ય અને અંતરંગ ઉભય કારણથી કાર્ય થાય છે તેમ માને છે.li૪૪ll
અવતરણિકા -૩થાન્તરદ્રવદિા–ોરપેક્ષાની પ્રમાતિનુચવૈમિતિ મણિનિધાસક્ષેપરિહાર विचारयति
અવતરણિકાર્ય - પૂર્વ ગાથા-૪૪માં કહ્યું કે નિશ્ચયથી સર્વ કાર્યોનો સ્વભાવથી જ સંભવ છે અને વ્યવહારથી બાહ્ય કારણ જન્ય પણ છે. આથી વાસ્તવિક રીતે બાહ્ય કારણમાં જે પ્રવૃત્તિ દેખાય છે, તે પ્રમાણની દૃષ્ટિએ અનુપપન્ન નથી.
હવે અંતરંગ હેતુભૂત સ્વભાવનું અને બહિરંગ હેતુભૂત પુરુષકારનું કાર્ય પ્રતિ અપેક્ષાથી સામ્યપણું છે, તેથી પ્રમાણથી તે બંને હેતુનું તુલ્યપણું છે; એ રીતે મનમાં સ્થાપન કરીને સાક્ષેપ પરિહારનો વિચાર કરે છે
ભાવાર્થ:- અહીં વિશેષ એ છે કે ગાથા-૪૪ની અવતરણિકામાં કહ્યું કે, મરુદેવાદિને સ્વભાવથી જ નિર્વાણલાભ થયેલ હોવાને કારણે બાહ્ય ક્રિયાઓમાં પ્રેક્ષાવાનની પ્રવૃત્તિ કેમ થાય? તેના સમાધાનમાં નિશ્ચય અને વ્યવહારદષ્ટિથી સ્વભાવ અને પુરુષકારથી કાર્યની સંગતિ કરીને પુરુષકારની ઉપપત્તિ બતાવી, ત્યાં નિશ્ચયને અભિમત જે
