________________
ગાથા - ૪૪ અધ્યાત્મમતપરીક્ષા
.૧૯૧ શિશપાના વૃક્ષ સાથે કરવામાં આવે છે, ત્યારે પુરુષના પ્રયત્નજન્ય તે નોદનક્રિયાનો સંબંધ શિશપાના વૃક્ષ સાથે શિશપાવૃક્ષથી પૃથગુરૂપે દેખાય છે, પરંતુ તે સંબંધને અનુકૂળ એવો જે શિંશપામાં સ્વભાવ છે, શિશપાથી અપૃથગુભાવરૂપે રહેલ છે તેના કારણે તત્ક્ષણવર્તી શિશપામાં નોદનક્રિયાનો સંબંધ થયો, પૂર્વક્ષણવર્તી શિંશપામાં નહિ. અને તે નોદનક્રિયાના સંબંધ થવાનો સ્વભાવ શિંશપાથી પૃથરૂપે દેખાતો નથી, પરંતુ કાર્યના વૈચિત્ર્યથી અનુમેય અપૃથભાવરૂપે વ્યવસ્થિત તે સ્વભાવ ત્યાં છે; અને તે જ રીતે પલાશવૃક્ષમાં પણ જે ક્ષણવર્તી નોદનના સંબંધને અનુકૂળ સ્વભાવ વર્તતો હોય છે, ત્યારે ત્યાં પણ અવશ્ય નોદનક્રિયાનો સંબંધ થાય છે. તેથી એ પ્રાપ્ત થાય છે કે જે જેનો સ્વભાવ હોય તે અન્યત્ર ન જ હોય તેવું નહિ, પરંતુ તે સ્વભાવ તેનાથી અપૃથભાવમાત્રથી વ્યવસ્થિત હોવો જોઇએ. પરંતુ તત્સદશસ્વભાવ અન્યત્ર પણ રહે તો કોઈ દોષ નથી. જેમ ચેતનમાં ચૈતન્ય તેના સ્વભાવભૂત હોવા છતાં અન્ય ચેતનમાં પણ ચૈતન્ય તેના સ્વભાવભૂત રહી શકે છે.
આનાથી એ ફલિત થયું કે સ્થિતપક્ષ પ્રમાણે કાર્ય સ્વભાવસાધ્ય પણ છે તે સ્થાનમાં ઉપાદાનના સહકારી પ્રાપ્તિના સ્વભાવને કારણે કાર્યવૈચિત્ર્ય થાય છે, અને તે સ્થાનમાં બાહ્યસહકારીને કારણરૂપે સ્થિતપક્ષ સ્વીકારતો નથી, માટે સ્વભાવથી જ કાર્ય થાય છે એમ કહે છે, અને આ પ્રમાણે જ્યાં બાહ્યકારણ ગૌણ હોય ત્યાં જ નિશ્ચયનયને પ્રધાન કરીને સ્થિતપક્ષ કાર્યને સ્વભાવસાધ્ય કહે છે; અને જ્યાં બાહ્યસામગ્રીની પ્રધાનતાથી કાર્ય થાય છે ત્યાં વ્યવહારનયનું અવલંબન લઈને સ્થિતપક્ષ કહે છે કે કાર્ય બાહ્યકારણસાધ્ય છે.
-: ગાથા-૪૪નો સંક્ષિપ્તસાર - આ કાર્ય-કારણભાવના વિષયમાં બૌદ્ધમતે સ્વભાવથી જ કાર્ય થાય છે અને નૈયાયિકમતે સામગ્રીકલાપથીક સામગ્રીના સમુદાયથી, કાર્ય થાય છે તેમ કહ્યું, અને આ બંને મત એકાંતવાદી છે. જ્યારે સ્યાદ્વાદી ઋજુસૂત્ર, શબ્દ, સમભિરૂઢ અને એવંભૂતનયને આશ્રયીને સ્વભાવથી કાર્ય થાય છે તેમ માને છે, અને વ્યવહારનયને આશ્રયીને સામગ્રીકલાપથી કાર્ય થાય છે તેમ માને છે, અને સંગ્રહનયને આશ્રયીને સામાન્ય કાર્ય-કારણભાવ માને છે. જેમ કાર્યમાત્ર પ્રત્યે દ્રવ્યને કારણ તરીકે સંગ્રહનય માને છે, તેથી દ્રવ્યત્વેન-કાર્યત્વેન કાર્ય-કારણભાવ સ્વીકારે છે, જ્યારે વ્યવહારનય મૃત્યેન-ઘટત્વેન કાર્ય-કારણભાવ માને છે. વળી અવાંતર સંગ્રહનય બીજત્વેનઅંકુરત્વેન કાર્ય-કારણભાવ માને છે, જ્યારે વ્યવહારનય ગોધૂમબીજત્વેન અને ગોધૂમઅંકુરત્વેન કાર્ય-કારણભાવ માને છે અને ઋજુસૂત્રનય તઅંકુર પ્રત્યે તસ્બીજને જ કારણ માને છે. અર્થાત્ વર્તમાનમાં જે અંકુર ઉત્પન્ન થયો છે તે અંકુર પ્રત્યે તેના પૂર્વણવર્તી બીજને જ કારણ માને છે, પરંતુ ગોધૂમના બીજને ગોધૂમના અંકુર પ્રત્યે કારણ માનતો નથી. અને સર્વનયના સમૂહરૂપ પ્રમાણ, કોઇક સ્થાનને આશ્રયીને સ્વભાવથી કાર્ય માને છે, અને કોઇક સ્થાનને આશ્રયીને બાહ્ય સામગ્રીથી કાર્ય સ્વીકારે છે. પ્રમાણદૃષ્ટિ, જ્યાં સ્વભાવથી કાર્ય થાય છે ત્યાં પણ - ગૌણરૂપે બાહ્ય સામગ્રીને સ્વીકારે છે, અને જ્યાં બાહ્ય સામગ્રીથી કાર્ય થાય છે ત્યાં પણ સ્વભાવને ગૌણરૂપે
સ્વીકારે છે. દૃષ્ટાંત તરીકે મરુદેવાદિને સ્વભાવથી જ કાર્ય થયું તેમ સ્વીકારે છે, ત્યાં પણ અંતરંગ કાર્યને અનુકૂળ યત્ન સ્વીકારે છે, પરંતુ ત્યાં સ્વભાવ જ મુખ્ય છે; અથવા તો ભાગ્યવાદીને ભાગ્યથી જેમ મોદકમાં મુદ્રિકાનો ઉપલંભ થયો, ત્યાં પણ અંતરંગ કારણ તરીકે સ્વભાવરૂપે ભાગ્યને સ્વીકારે છે, તો પણ ત્યાં બાહ્ય કારણ તરીકે ઉદ્યમને પણ ગૌણરૂપે સ્વીકારે છે; અને જયાં બાહ્ય સામગ્રીથી ઘટ થાય છે ત્યાં પણ, માટીમાં તે કારણસામગ્રીનો આક્ષેપક સ્વભાવ સ્વીકારે છે; તેથી ત્યાં બાહ્ય કારણ પ્રધાનરૂપે છે તો પણ, અંતરંગ કારણ સ્વભાવ પણ સ્યાદ્વાદીને
