________________
ગાથા - ૪૪ અધ્યાત્મમતપરીક્ષા
૧૮૯ હેતુના સ્વભાવભેદને માને છે. તેથી તે બંને માટીના પિંડના તે તે કાર્યને અનુકૂળ એવા સ્વભાવવૈચિત્ર્યને ઋજુસૂત્રાદિ નય માને છે, અને તે ઋજુસૂત્રાદિનયની દૃષ્ટિને પ્રમાણદષ્ટિવાળો સ્વીકારે છે. તે પ્રમાણષ્ટિવાળાને વ્યવહારનય કહે છે કે, આ રીતે સ્વભાવવૈચિત્ર્ય માનવાની જરૂર નથી. તેનું નિરાકરણ કરતાં પ્રમાણદષ્ટિવાળો કહે છે કે, તમારે એમ ન કહેવું; કેમ કે વિચિત્ર સહકારી સંબંધનું જ ઉપાદાન હેતુનું સ્વભાવપણું હોવાથી સહકારીના વૈચિત્રમાં સ્વભાવવૈચિત્ર્ય આવશ્યક છે.
તાત્પર્ય એ છે કે, વિચિત્ર પ્રકારના સહકારીના સંબંધને પ્રાપ્ત કરવો, તે ઉપાદાનહેતુનો સ્વભાવ છે. તેથી જ્યારે ઉપાદાનહેતુ સમાન સહકારી પ્રાપ્ત કરે ત્યારે, સ્વભાવભેદ માનવાની જરૂર રહેતી નથી, પરંતુ જયારે અન્ય પ્રકારના સહકારી પ્રાપ્ત કરે, ત્યારે તે ઉપાદાનનો સ્વભાવ પણ અન્ય પ્રકારનો છે તેમ માનવું જોઇએ. તેથી સામાન્યથી જોતાં એક માટીમાંથી બનેલા ઘટ અને રમકડામાં એકરૂપતા હોવા છતાં, વાસ્તવિક રીતે જોતાં ભિન્ન પ્રકારના સહકારીના સંબંધનો સ્વભાવ તે બંનેનો જુદો છે.
ટીકાર્ય - “મિત પવ' - આથી કરીને જ=પ્રમાણપક્ષે પૂર્વમાં કહ્યું કે, વિચિત્ર સહકારી સંબંધનું જ ઉપાદાનહેતુનું સ્વભાવપણું હોવાના કારણે, સહકારીના વૈચિત્ર્યમાં સ્વભાવવૈચિત્ર્ય આવશ્યક છે, આથી કરીને જ, દ્રવ્યના નિત્યપણામાં પણ કથંચિત્ તસ્વભાવભૂત દ્રવ્યના સ્વભાવભૂત, એવા ક્ષણિક પરિણામના યોગથી નિત્યત્વથી સંવલિત ક્ષણભંગ પણ સંગત થાય છે.
ભાવાર્થ :- તાત્પર્ય એ છે કે, પ્રમાણદષ્ટિથી પદાર્થ એક-અનેક સ્વભાવવાળો છે તેથી, જેમ રમકડાં અને ઘટમાં માટી મુદ્રવ્યત્વેન એક સ્વભાવવાળી હોવા છતાં, ભિન્ન સહકારીના સંબંધના સ્વભાવરૂપે ભિન્ન સ્વભાવવાળી છે; તેમ દ્રવ્ય પણ દ્રવ્યરૂપે નિત્ય હોવા છતાં, એકાંતે નિત્ય નહિ હોવાના કારણે, કથંચિત્ દ્રવ્યના સ્વભાવભૂત ક્ષણિક પરિણામના યોગથી, તે દ્રવ્યમાં નિત્યત્વથી સંવલિત ક્ષણભંગ પણ સંગત થાય છે.
ટીકાર્ય - “ન' આના દ્વારા વ્યવહારનયે ઋજુસૂત્રનયને આપેલી વક્ષ્યમાણ આપત્તિ પણ પરાસ્ત છે. આના દ્વારા=પૂર્વમાં કહ્યું કે સહકારીનું વૈચિત્ર્યપણું હોતે છતે ઉપાદાનમાં સ્વભાવનું વૈચિત્ર્યપણું માનવું આવશ્યક છે, આના દ્વારા, શિશપાની સામગ્રીની વ્યાપક સામગ્રીના અંતર્ભાવિ નોદનાદિ, જો શિશપાના સ્વભાવભૂત હોય તો, તબિંધના ચલદલાદિરૂપતા=નોદનાદિનિબંધના, પલાશના પાંદડામાં કંપનસ્વરૂપ ચલદલાદિરૂપતા, પલાશાદિમાં થવી જોઈએ નહિ. વળી જો (નોદનાદિ) અતસ્વભાવભૂત જ સહકારી છે, તો તેના લાભથી=નોદનાદિરૂપ સહકારીના લાભથી, નિર્વિશેષ જ એવા શિશપા વડે નોદનાદિની પ્રાપ્તિ પૂર્વમાં જેવું શિશપા નોદનાદિ સ્વભાવ વગરનું હતું, તેવા જ શિશપા વડે, ચલસ્વભાવત્વના આરંભનો પ્રસંગ ઋજુસૂત્રનયને પ્રાપ્ત થશે, એ પણ પરાસ્ત જાણવું. કેમ કે તમને=વ્યવહારનયને,જેમ નોદનાદિ સંબંધનો શિંશપામાં જ કેવલ અભ્યપગમ નથી, પરંતુ સર્વત્ર અભ્યપગમ છે; તેમ મને=ઋજુસૂત્રને, તસ્વભાવતાનો નોદનાદિ સંબંધની સ્વભાવતાનો, ત્યાં જ=શિશપામાં જ અનન્યુપગમ છે. (અર્થાત્ નોદનાદિ સંબંધનો સ્વભાવ જેમ શિશપામાં છે, તેમ પલાશાદિમાં પણ તેનો અભ્યપગમ છે; માટે કોઈ દોષ નથી.)
