________________
૧૮૮
અધ્યાત્મમતપરીક્ષા
ગા! ૪૪
नित्यत्वेऽपि कथंचित्तत्स्वभावभूतक्षणिकपरिणामयोगान्नित्यत्वसंवलितः क्षणभङ्गोऽपि सङ्गच्छते । एतेने शिंशपासामग्रीव्यापकसामग्र्यन्तर्भाविनो नोदनादयो यदि शिंशपास्वभावभूतास्तर्हि तन्निबन्धना चलदलादिरूपता पलाशादौ न स्याद्, यदि पुनरतत्स्वभावभूता एव सहकारिणस्तदा तल्लाभेन निर्विशेषयैत शिंशपया चलस्वभावत्वारंभप्रसङ्ग इति परास्तम्, तव नोदनादिसंबन्धस्येव मम तत्स्वभावतायास्तत्रैवानभ्युपगमात्, अपृथग्भावमात्रेण व्यवस्थितेरेव स्वभावार्थत्वात्॥४४॥
ટીકાર્ય :- ‘કૃતિ’ એથી કરીને=પૂર્વમાં ઋજુસૂત્રનય, વ્યવહારનય અને સંગ્રહનયનું કથન કર્યું અને એ ત્રણ નયોની માન્યતા બતાવ્યા પછી નૈગમનયનો સંગ્રહનય અને વ્યવહારનયમાં અંતર્ભાવ બતાવ્યો, અને ત્યાર પછી શબ્દાદિનયો ઋજુસૂત્રના સમાન વિષયવાળા બતાવ્યા, એથી કરીને નયસમૂહાત્મક પ્રમાણ. અર્પણથી ર્વ વસ્તુ સ્વભાવસાધ્ય પણ છે (અને) બાહ્યકારણસાધ્ય પણ છે.
દર ‘સ્વમાવમાધ્યપિ’- સર્વ વસ્તુ સ્વભાવસાધ્ય પણ છે અને ‘ પિ’થી એ સમુચ્ચય થાય છે કે બાહ્યકારણસાધ્ય પણ છે. અને ‘વાહ્યહ્રારાÇાધ્યમપિ' અને બાહ્યકારણસાધ્ય પણ છે, અહીં ‘અપિ’થી એ સમુચ્ચય થાય છે કે સ્વભાવસાધ્ય પણ છે.
ભાવાર્થ :- ઋજુસૂત્રનય અને શબ્દનય પ્રમાણે કુર્વપત્વથી સર્વ કાર્ય થાય છે, તેથી સ્વભાવસાધ્ય કાર્ય છે; વ્યવહારનય અને સંગ્રહનય સહકારીચક્રને પણ કારણ માને છે માટે બાહ્યકારણસાધ્ય કાર્ય છે. તેથી પ્રમાણ અર્પણથી સર્વ વસ્તુ સ્વભાવસાધ્ય પણ છે અને બાહ્યકારણસાધ્ય પણ છે.
ઉત્થાન :- આ રીતે સ્યાદ્વાદીએ પ્રમાણ અર્પણથી સર્વ વસ્તુને સ્વભાવસાધ્ય છે અને બાહ્યકારણસાધ્ય છે એમ સ્થાપન કર્યું, ત્યાં વ્યવહારનયની શંકાનું ઉદ્દ્ભાવન કરીને સમાધાન કરે છે.
ટીકાર્ય :- ‘ન ચ હેતો' વ્યવહારનય આ પ્રમાણે કહે કે, ઉપાદાનહેતુમાં સહકારીવૈચિત્ર્યના અનુપ્રવેશથી જ કાર્યના વૈચિત્ર્યની સિદ્ધિ થયે છતે, ઋજુસૂત્રાદિ નયો કાર્યના ભેદથી સ્વભાવનું વૈચિત્ર્ય સ્વીકારે છે તેના અનુપ્રવેશથી શું? અર્થાત્ સ્વભાવવૈચિત્ર્યના અનુપ્રવેશની જરૂર નથી. તેનું નિરાકરણ કરતાં પ્રમાણદૃષ્ટિવાળો કહે છે કે, એમ ન કહેવું, કેમ કે વિચિત્ર સહકારીસંબંધનું જ તસ્વભાવપણું હોવાથી, તેના=સહકારીના વૈચિત્ર્યમાં સ્વભાવનું વૈચિત્ર્ય આવશ્યક છે.
ભાવાર્થ :- તાત્પર્ય એ છે કે, એક જ માટીના મોટા પિંડના બે વિભાગ કરીને એકમાંથી ઘટ નિષ્પન્ન કરવામાં આવે અને અન્યમાંથી રમકડાં બનાવવામાં આવે ત્યારે, તે કાર્યનું વૈચિત્ર્ય સહકારીના વૈચિત્ર્યથી થયેલ છે, એમ વ્યવહારનય માને છે; અને માટીના તે બંને પિંડોનો સ્વભાવ સર્વથા સમાન છે, તેમ તે માને છે; એ રીતે કાર્યના વૈચિત્ર્યની સંગતિ સહકારીના વૈચિત્ર્યથી વ્યવહારનય કરે છે. પરંતુ ઋજુસૂત્રાદિનય કાર્યના ભેદથી ઉપદાનરૂપ
