________________
૧૯૦
અધ્યાત્મમતપરીક્ષા
ગાથા - ૪૪
ઉત્થાન :- અહીં પ્રશ્ન થાય કે, જે વસ્તુનો જે સ્વભાવ હોય તે સ્વભાવ તેને છોડીને અન્યત્ર રહી શકે નહિ, તેથી નોદનાદિના સંબંધને પ્રાપ્ત કરવાનો સ્વભાવ શિંશપામાં સ્વીકારીએ તો, નોદનાદિના સંબંધને પ્રાપ્ત કરવાનો સ્વભાવ પલાશમાં ઉપલબ્ધ થઇ શકે નહિ. તેથી બીજો હેતુ કહે છે
ટીકાર્ય :- ‘અપૃથમાવમાત્રેળ' અપૃથભાવમાત્રથી વ્યવસ્થિતિનું જ સ્વભાવ અર્થપણું છે.
ભાવાર્થ :- તાત્પર્ય એ છે કે, શિશપા જે વખતે કંપન અવસ્થાને પામે છે, તેની પૂર્વક્ષણમાં તેના કંપનને અનુકૂળ એવી નોદનચેષ્ટા કોઇ વ્યક્તિ કરે, ત્યાર પછી તે કંપનને પામે છે; અને ઋજુસૂત્રનયના મત પ્રમાણે પદાર્થ ક્ષણિક હોવાને કારણે, પૂર્વ પૂર્વ ક્ષણની શિશપા ઉત્તર ઉત્તર શિંશપાને પેદા કરે છે, તે સદેશ સંતતિરૂપ શિપાની નિષ્પત્તિ છે, તેથી શિશપાની નિષ્પત્તિની સામગ્રી તેની પૂર્વવર્તી શિશપા જ છે, અને તે સામગ્રીની વ્યાપક સામગ્રી તે શિશપા અને શિંશપા વૃક્ષને કંપન કરાવવા માટે થતી નોદનાદિની ક્રિયા છે, જે કંપનાત્મક શિશપાને પેદા કરે છે, તેથી તે શિંશપા સામગ્રીની વ્યાપક સામગ્રીમાં અંતર્ભાવિ એવા નોદનાદિ છે. હવે જો તે નોદનાદિ શિશપાના સ્વભાવભૂત હોય તો, તે નોદનાદિને કારણે શિશપામાં કંપનરૂપ કાર્ય પેદા થાય છે તે, કેવલ શિશપામાં જ થવું જોઇએ, અન્ય પલાશાદિમાં નહિ; કેમ કે તે નોદનાદિ શિશપાનો જ સ્વભાવ છે, તેથી તે નોદનાદિ શિંશપાને છોડીને અન્ય વૃક્ષમાં રહી શકે નહિ. પરંતુ જ્યારે પલાશાદિ વૃક્ષમાં પણ પ્રત્યક્ષ નોદનાદિકૃત કંપન દેખાય છે, માટે નોદનાદિને શિંશપાના સ્વભાવભૂત માની શકાશે નહિ; અને વળી જો તે નોદનાદિને અતસ્વભાવભૂત એવા સહકારી તરીકે ઋજુસૂત્રનય સ્વીકાર કરે, તો સહકારી એવા નોદનાદિના લાભ વડે પૂર્વનું જ શિશપા જેવા સ્વભાવવાળું હતું તેવા જ સ્વભાવવાળું, છતાં પૂર્વ કરતાં વિલક્ષણ એવા કંપન સ્વભાવવાળા શિશપાને પેદા કર્યું, તેમ ઋજુસૂત્રનયે માનવું પડશે; અને તેથી સહકારીનું વૈચિત્ર્ય એ જ કાર્યના વૈચિત્ર્યનો નિયામક છે, પરંતુ સહકારીના વૈચિત્ર્યના કારણે ઉપાદાનરૂપ શિંશપાના સ્વભાવમાં કોઇ વૈચિત્ર્ય નથી, તેમ માનવાનો ઋજુસૂત્રનયને પ્રસંગ પ્રાપ્ત થશે; અને જો ઋજુસૂત્રનય તેમ સ્વીકારે તો, વ્યવહારનયની માન્યતા સાથે તે એક બની જાય. પરંતુ પૂર્વમાં કહ્યું કે, સહકારીના વૈચિત્ર્યમાં સ્વભાવવૈચિત્ર્ય આવશ્યક છે, તેનાથી ઋજુસૂત્રનયને આવતી તે આપત્તિનું નિરાકરણ થઇ ગયું; અને તેને જ સ્પષ્ટ કરતાં કહે છે -
વ્યવહા૨ને જેમ નોદનાદિ સંબંધનું શિશપામાં જ કેવલ અલ્યુપગમ નથી, પરંતુ શિંશપા-પલાશાદિ સર્વત્ર અભ્યુપગમ છે, તેમ મને નોદનાદિ સંબંધની સ્વભાવતાનું શિશપામાં જ અનન્યુપગમ છે.=નોદનાદિ સંબંધનો સ્વભાવ જેમ શિશપામાં છે, તેમ પલાશાદિમાં પણ છે; માટે કોઇ દોષ નથી.
અહીં વ્યવહારનય શંકા કરે કે, જે જેનો સ્વભાવ હોય તે તેને છોડીને અન્યત્ર રહી શકે નહિ; અને મારા મત પ્રમાણે નોદનાદિ સંબંધ એ સહકારી છે, તેથી તે સહકારીની ઉપલબ્ધિ જેમ શિંશપાની સાથે થઇ શકે, તેમ પલાશાદિમાં થઇ શકે છે; જ્યારે ઋજુસૂત્રનયના મતે નોદનાદિના સંબંધને પ્રાપ્ત કરવાનો સ્વભાવ શિંશપામાં સ્વીકારવા જતાં પલાશાદિમાં તેની ઉપલબ્ધિ થઇ શકશે નહિ, તેથી ત્યાં ચલદલાદિરૂપતાની પ્રાપ્તિ માની શકાશે નહિ. તેના નિવારણ માટે ઋજુસૂત્રનય બીજો હેતુ કહે છે – અપૃથભાવમાત્રથી વ્યવસ્થિતિનું જ સ્વભાવ અર્થપણું
છે.
તાત્પર્ય એ છે કે, નોદન એ વસ્તુના કંપનને અનુકૂળ એવી પુરુષની ક્રિયા છે, અને તે-ક્રિયા જ્યારે
