________________
૧૯૮
અધ્યાત્મમતપરીક્ષા
ગાથા - ૪૫-૪૬-૪૭
ટીકાર્ય :- અદૃષ્ટને બલવાન માનનાર વ્યક્તિ ‘અથ'થી કહે છે કે, એકજાતીય દુગ્ધપાનથી જ કોઇ વ્યક્તિને સુખ થાય છે, કોઇકને દુઃખ થાય છે; એથી કરીને અદષ્ટ જ બલવાન છે, બાહ્ય હેતુ નહિ. તેના સમાધાનરૂપે કહે છે કે, એ વાત બરાબર નથી, કેમ કે વિચિત્ર એવા અદૃષ્ટના વશથી મધુ૨૨સથી વિપરીત રસના ઉદ્બોધાદિ દષ્ટ દ્વારા જ=દૃષ્ટ કારણ દ્વારા જ, તેનાથી=દૂધથી, દુઃખનો ઉદય થાય છે.
ભાવાર્થ :- તાત્પર્ય એ છે કે, જે વ્યક્તિને દુગ્ધપાનથી દુઃખ ઉત્પન્ન થાય છે, તે વ્યક્તિને પણ બાહ્યકારણનિરપેક્ષ ફક્ત અદૃષ્ટથી જ દુઃખ ઉત્પન્ન થતું નથી, કે જેથી અદૃષ્ટ બલવાન બને; પરંતુ વિચિત્ર પ્રકારના પૂર્વમાં ઉપાર્જિત અદૃષ્ટના વશથી, તેવા જ પ્રકારના શરીરની પ્રાપ્તિ તે વ્યક્તિને થાય છે, જેના કારણે આહ્લાદને પેદા કરે એવા મધુ૨૨સથી વિપરીત એવા રસનો, કે જે તે વ્યક્તિને અણગમાનું કારણ બને તેવા પ્રકારના સ્વાદની અનુભૂતિ કરાવે તેવા રસનો ઉદ્બોધ દુગ્ધપાનથી થાય છે. ‘દુધપાનાવિ’ અહીં ‘આદિ’ પદથી એ ગ્રહણ કરવું છે કે, તે વ્યક્તિની ઇન્દ્રિયોને મધુરસથી વિપરીત રસના ઉદ્બોધ દ્વારા ઉપઘાત થાય છે, ઇત્યાદિરૂપ દૃષ્ટ દ્વારા જ દુર્ગાપાનથી તેને દુઃખનો ઉદય થાય છે. તેથી ત્યાં અદૃષ્ટ ફક્ત તેવા પ્રકારની શરીરની રચના પ્રત્યે કારણરૂપ બનીને દુઃખનું કારણ બને છે, અને બાહ્યસામગ્રી રસ ઉદ્બોધાદિરૂપે કારણ બનીને દુ:ખનું કારણ બને છે. માટે ફક્ત અદૃષ્ટ ત્યાં નથી.
ઉત્થાન :- અહીં પ્રશ્ન થાય કે, એક જ પ્રકારનું દુગ્ધપાન એકને મધુ૨૨સનો ઉદ્બોધ કરે છે, જ્યારે અન્યને વિપરીત રસનો ઉદ્બોધ કરે છે, અને તે દ્વારા સુખ-દુઃખ થાય છે, એ કેમ સંભવે? કેમ કે તે દુગ્ધપાન એકને મધુ૨૨સનો ઉદ્બોધ કરી શકે છે તેમ અન્યને પણ મધુ૨૨સનો ઉદ્બોધક કેમ થતો નથી? તેથી બીજો હેતુ કહે છે
ટીકાર્થ :- ‘તસ્ય' તેનું=દુગ્ધપાનનું વ્યાપારના ભેદથી=મધુ૨૨સનો ઉદ્બોધ કે દ્વિપરીત રસના ઉદ્બોધરૂપ વ્યાપારના ભેદથી, સુખ-દુઃખ બંનેમાં પણ હેતુપણું છે. (તેથી બંનેનો હેતુ હોવાને કારણે ભિન્ન ભિન્ન વ્યાપાર દ્વારા બંને પ્રકારનાં પણ કાર્ય કરે છે, માટે બાહ્ય કારણ વગર વસ્તુ ફક્ત અટ્ઠષ્ટથી જ થાય છે તે સંગત નથી; અને ઉપરોક્ત કથનની પુષ્ટિ કરતાં કહે છે,) દૃષ્ટ કારણને સંપાદન કર્યા વગર જ અદૃષ્ટ ભોગજનક નથી, કે જેથી એકાંતથી બલવાન થાય.
ભાવાર્થ :- તાત્પર્ય એ છે કે, અદૃષ્ટ, તેવા પ્રકારના શરીરની રચના સંપાદન કરીને, તેના દ્વારા દુગ્ધપાનથી મધુર કે તદ્વિપરીત રસના ઉદ્બોધરૂપ દૃષ્ટ કારણ સંપાદન કરીને, સુખ કે દુઃખરૂપ ભોગનું જનક બને છે. તેથી એકાંતથી અદષ્ટ બલવાન નથી.
ઋજુસૂત્રનય અંતરંગહેતુને બળવાન સ્થાપન કરવા માટે પ્રયત્ન કરે છે. તેનું નિરાકરણ કરવા માટે સ્થિતપક્ષે જે ચાર વિકલ્પો પાડ્યા, તેમાં બાહ્યકારણ સમાન છતાં અંતરંગકારણના વૈષમ્યથી ફળ વિષમ થાય છે એ બીજો વિકલ્પ છે. તેનું નિરાકરણ કરતાં ગાથા-૪૬માં સ્થિતપક્ષે કહ્યું કે, બાહ્યકારણના વ્યાપારના વૈષમ્યથી ફળવૈષમ્ય છે. અને તે બીજા વિકલ્પનું કથન ‘“અથ • વનવત્યાા' અહીં પુરું થાય છે.
*********
