________________
૧૮૬
અધ્યાત્મમતપરીક્ષા
પણ નંબર-૫ તકુરજાતીયકાર્ય માનવાનો પ્રસંગ પ્રાપ્ત થશે.
વળી બીજો દોષ ઋજુસૂત્રનયને એ પ્રાપ્ત થાય છે કે, તીજ કરતાં વિલક્ષણ એવા જે કોઇથી થતાં કાર્યોનું ભિન્ન જાતીયપણું=અંકુરત્વજાતીય કરતાં ભિન્નજાતીયપણું, પણ જો તમને (ઋજુસૂત્રનયને) માન્ય હોય તો, સર્વનું સર્વજાતીયપણું પણ તમારે (ઋજુસૂત્રનયે) માનવું પડશે. તાત્પર્ય એ છે કે, જેમ તજ્બીજથી વિલક્ષણ એવા તંતુથી પટત્વજાતીય કાર્ય પેદા થઇ શકે છે, અને તદ્બીજથી વિલક્ષણ એવા અન્ય બીજથી અંકુરત્વ જાતીય પણ કાર્ય પેદા થઇ શકે છે; તે રીતે અન્ય અન્ય જાતીય પણ કાર્ય તદ્બીજથી વિલક્ષણ એવા બીજથી થવાં જોઇએ; કેમ કે તદ્નીજથી વિલક્ષણત્વ સર્વત્ર સમાન છે. માટે તદ્બીજથી વિલક્ષણ એવા બીજથી સર્વજાતીય કાર્ય થવાં જોઇએ, એમ સંગ્રહનય ઋજુસૂત્રનયને કહે છે. અને આ બીજો દોષ પણ વ્યવહારનય ગોધૂમબીજઘેનગોધૂમઅંકુરત્વેન કાર્ય-કારણભાવ માનતો હોવાથી આવતો નથી અને સંગ્રહનય બીજટ્વેન-અકુરત્વેન કાર્ય કારણભાવ માનતો હોવાથી આવતો નથી.
ઋજુસૂત્રનયને આવતા દ્વિતીય દોષનું વિશેષ સ્વરૂપ ઃ
કારણ
૧. તીજ કરતાં
બીજ
૪.
વિલક્ષણ
અંકુરત્વજાતીય કાર્ય થઇ શકે તો
કાર્ય
૫. અંકુર -
ગાથા - ૪૪
૩. પટ
ભિન્નજાતીય કાર્ય
૨. તંતુ
પટ થઇ શકે તો
સર્વજાતીય કારણથી સર્વજાતીય કાર્ય માનવાની આપત્તિ આવે.
નંબર-૧ તીજ કરતાં વિલક્ષણ નંબર-૨ તંતુથી, નંબર-૩ ૫ટ થઇ શકે, અને નંબર-૧ તદ્બીજ કરતાં વિલક્ષણ નંબર-૪ બીજથી, નંબર-૫ અંકુરત્વજાતીય કાર્ય પણ થઇ શકે તો એ પ્રાપ્ત થાય કે, તીજ કરતાં વિલક્ષણ એવા તંતુથી અંકુરત્વથી ભિન્નજાતીય એવું પટત્વ કાર્ય થઇ શકે છે અને તદ્બીજ કરતાં વિલક્ષણ એવા બીજથી અંકુરત્વજાતીય પણ કાર્ય થઇ શકે છે, તેથી સર્વજાતીય કારણથી સર્વજાતીય કાર્ય માનવાની આપત્તિ આવે.
‘નાળન્યૂનાનતિથૈિવ' વળી ઋજુસૂત્રને પ્રાપ્ત થતો વક્ષ્યમાણ આ પણ દોષ સંગ્રહનયને પ્રાપ્ત થશે નહિ. ઋજુસૂત્રનયને દોષ આ પ્રમાણે છે – ઋજુસૂત્રનય પદાર્થને ક્ષણિક માને છે, તેથી દહનના હેતુભૂત એવું ઇંધન જયારે દહનરૂપે પરિણામ પામે છે ત્યારે, તેની પૂર્વની ક્ષણમાં કુર્વપત્વવાળું હોય છે. પરંતુ તેની પૂર્વ પૂર્વ ક્ષણોમાં તેવું હોતું નથી. તેથી પૂર્વની ક્ષણોવાળું તે ઇંધન દહનનો હેતુ બનતું નથી. પરંતુ ઉત્તરવર્તી થતા અન્ય ઇંધનનો હેતુ છે, તેથી અદહનનો હેતુ છે અને તે દહનનો હેતુ અતિ અલ્પ પ્રમાણમાં હોય તો પણ દહન પેદા ન કરી શકે, અને દહન પેદા થવા માટે આવશ્યક પ્રમાણ કરતાં અધિક પ્રમાણમાં હોય તો પણ, તેના સંપર્કમાં આવતા અગ્નિને બુઝવી નાંખવાનું કાર્ય પણ કરે છે, તેથી તે ઇંધન દહનના પરિણામને પામતું નથી. માટે
