________________
૧૮૪
અધ્યાત્મમતપરીક્ષા
ગાથા - ૪૪
સંબંધ જ્ઞાનાદિમાં સંભવે નહિ. તેથી બીજો હેતુ કહે છે - પ્રત્યયના ક્રમથી એક એવા ઘટાદિ વસ્તુનો અનેક ક્ષણની સાથે સંબંધના ક્રમનો સંભવ છે, તેથી સત્-અસત્તા સંબંધનું જ્ઞાનાદિમાં અવિરોધનું દર્શન છે, અને તેના કારણે એક જ વસ્તુમાં વર્તમાનત્વ અને અવર્તમાનત્વનો અવિરોધ છે.
તાત્પર્ય એ છે કે, પ્રત્યયનો ક્રમ એ છે કે, કોઇ એક વસ્તુ અમુક કાલ સુધી રહે છે ત્યારે, પ્રથમ પ્રત્યય એટલે પ્રતીતિ થાય છે કે, આ વસ્તુ વિદ્યમાન છે. ત્યાર પછી તે વસ્તુ જ્યાં સુધી ટકે ત્યાં સુધી, એ ક્રમથી જ પ્રતીતિ થાય છે કે, પૂર્વ પૂર્વ ક્ષણોની સાથે વસ્તુનો સંબંધ પૂર્વ પૂર્વમાં હતો, વર્તમાનની ક્ષણોમાં વર્તમાન સંબંધ છે, અને પદાર્થની સાથે ભવિષ્યની ક્ષણોનો સંબંધ થવાનો છે તે ભવિષ્યનો સંબંધ, વર્તમાનમાં નથી અને ભૂતમાં ન હતો પરંતુ ભવિષ્યમાં થશે. એ રીતે પ્રતીતિના ક્રમથી એક જ વસ્તુનો અનેક ક્ષણની સાથે સંબંધના ક્રમનો સંભવ છે,=સંબંધ થાય છે, તેમ માની શકાય એવું છે. તેથી એક જ પદાર્થમાં વર્તમાનક્ષણની અપેક્ષાએ વર્તમાનમાં વર્તમાનત્વ, અને ભૂત-ભવિષ્યમાં વર્તમાનક્ષણનું અવર્તમાનત્વ માનવું, એ વિરુદ્ધ નથી.
-: સંગ્રહનયની માન્યતા :
ટીકા :- સદ્ઘનવાસ્તુ-અકુવાદ્યવચ્છિન્ન પ્રતિ મીનત્વાતિના હેતુત્વ, વ્રત: જાર્વસ્વ ારાસ્ય વા नैकजातीयत्वमाकस्मिकं न वा यतः कुतश्चिदेव भवतः सर्वस्यैकजातीयत्वं सर्वजातीयत्वं वा, नाप्यन्यूनानतिरिक्तस्यैव दहनहेतोरदहनहेतुत्वे ततो भवन्नयंना ( ? यम) दहनो वा स्यादुभयात्मको वा स्यादिति दूषणावकाशो |
દર ‘ભવન્નયમવદનો વા' આ પ્રમાણે પાઠ શુદ્ધ ભાસે છે.
ટીકાર્ય :- સાહ' સંગ્રહનયથી વળી અંકુરત્વાદિ અવચ્છિન્ન પ્રતિ બીજત્વાદિનું હેતુપણું છે, આથી કરીને કાર્યનું એકજાતીયપણું અથવા તો કારણનું એકજાતીયપણું આકસ્મિક નથી, અથવા તો જે કોઇથી જ થતા એવા સર્વના એકજાતીયત્વ અને સર્વના સર્વજાતીયત્વરૂપ દોષની પ્રાપ્તિ ઋજુસૂત્રનયને છે તે સંગ્રહનયને નથી. વળી અન્યૂન-અનતિરિક્ત એવા દહનહેતુનું અદહનહેતુપણું હોતે છતે તેનાથી=દહનહેતુથી, થતું એવું આ=દહન, અદહન પણ થાય, અથવા ઉભયાત્મક પણ થાય; એ પ્રમાણે દૂષણનો અવકાશ નથી.
ભાવાર્થ :- તાત્પર્ય એ છે કે, ઋજુસૂત્રનય તીજ અને તદ્અંકુર પ્રત્યે કાર્યકારણભાવ માને છે, તેથી બીજત્વેન અંકુરત્વેન કાર્ય-કારણભાવ તે નયના મત પ્રમાણે નથી. આમ છતાં જ્યારે કોઇ બીજમાં પ્રવૃત્તિ થાય છે ત્યારે, તેનાથી અંકુરની જ નિષ્પત્તિ થાય છે, અન્ય કોઇ વસ્તુની નહીં, તેથી તાતીય કાર્યરૂપ તીજથી જે તદ્અંકુર પેદા થયો તે આકસ્મિક છે; કેમ કે કાર્યાર્થીને તેવો નિર્ણય ન હતો, કે આ બીજથી અંકુરરૂપ કાર્ય જ થશે, અન્ય કાર્ય નહિ થાય; કેમ કે ઋજુસૂત્રનય બીજ અને અંકુરરૂપ કાર્ય પ્રતિ સામાન્ય કાર્ય-કારણભાવ માનતો નથી. તે જ રીતે અંકુરરૂપ કાર્ય પ્રતિ કારણરૂપે અન્ય ઠેકાણે જે બીજની પ્રાપ્તિ છે, તે પણ આકસ્મિક છે; કેમ કે કાર્યાર્થીને અંકુર પ્રત્યે બીજ જ કારણ છે તેવું જ્ઞાન નહિ હોવા છતાં, અંકુરરૂપ કાર્ય પેદા થાય છે ત્યારે, અવશ્ય તાતીય
