________________
ગાથા - ૪૪
અધ્યાત્મમતપરીક્ષા
૧૮૩
રૂપ વિરુદ્ધ ધર્મનો એક જ બીજરૂપ હેતુમાં અધ્યાસ–પ્રાપ્તિ થવાથી, તે બીજરૂપ હેતુમાં ભંગનો પ્રસંગ પ્રાપ્ત થશે.=પૂર્વબીજ કરતાં કાર્ય ક૨વાના સ્વભાવવાળું બીજ જુદું છે એમ માનવું પડશે. આ રીતે ઋજુસૂત્રનયની શંકાને સામે રાખીને વ્યવહારવાદી કહે છે કે, એમ ન કહેવું, કેમ કે કાલભેદથી એક ઠેકાણે ભાવ અને અભાવનું અવિરુદ્ધપણું છે. કહેવાનો આશય એ છે કે, દીર્ઘકાલસ્થાયી એવા બીજમાં, પૂર્વમાં કાર્યઉપધાયકત્વનો અભાવ અને પશ્ચાત્ કાર્યઉપધાયકત્વનો ભાવ અવિરુદ્ધ છે
અહીં પ્રશ્ન થાય કે, વિરુદ્ધ એવા ભાવ અને અભાવનું કાલભેદને આશ્રીને અવિરુદ્ધ કહેવું, એના કરતાં તો તે બંનેને જુદા માનીને પદાર્થ ક્ષણસ્થાયી છે તેમ માનવું સંગત છે; એ પ્રકારની ઋજુસૂત્રની શંકાને સામે રાખીને બીજો હેતુ કહે છે – ક્ષણિકત્વની સ્વપ્નમાં પણ અપ્રતીતિ છે,=પદાર્થ ક્ષણિક છે એ પ્રકારની પ્રતીતિ સર્વથા થતી નથી, પરંતુ દરેક પદાર્થો અનિયત એવા કિંચિત્ કાલસ્થાયી છે; એ રૂપે પ્રતીતિ થાય છે.
:
-
ટીકાર્ય :- ‘તેન’ આના દ્વારા=પૂર્વમાં કહ્યું કે કાલભેદથી એકત્ર ભાવ-અભાવનું અવિરુદ્ધપણું છે આના દ્વારા, વક્ષ્યમાણ ઋજુસૂત્રની આપત્તિ પણ નિરસ્ત થઇ ગઇ. અને તે ઋજુસૂત્રનયે આપેલ આપત્તિ આ પ્રમાણે છે પદાર્થને નિત્ય માનો તો, પદાર્થમાં વર્તમાનકાલે વર્તમાનત્વ છે, અને ભૂતકાલવર્તી અને ભવિષ્યકાલવર્તી તે જ પદાર્થમાં, વર્તમાનકાલમાં જે વર્તમાનત્વ છે તેનો અભાવ છે; તેથી અવર્તમાનત્વ છે. આ રીતે એક જ પદાર્થમાં વર્તમાનત્વ અને અવર્તમાનત્વરૂપ વિરુદ્ધ ધર્મોનો અધ્યાસ છે, અર્થાત્ વિરુદ્ધ ધર્મો પ્રાપ્ત થાય છે; એ ઋજૂસૂત્રનયની માન્યતા પણ નિરસ્ત જાણવી. કેમ કે જ્ઞાનાદિમાં સદ્-અસના સંબંધના અવિરોધનું દર્શન છે.
ઉત્થાન :- અહીં પ્રશ્ન થાય કે, જ્ઞાનાદિમાં સત્-અસત્તા સંબંધનો અવિરોધ છે તે કેમ સંભવે? કેમ કે ઋજુસૂત્રનયના મતે . અસત્ પદાર્થ તુચ્છ છે, તેથી તેનો સંબંધ જ્ઞાનાદિમાં સંભવે નહિ. તેથી બીજો હેતુ કહે છે
ટીકાર્ય [ :- પ્રત્યયના ક્રમથી એક એવા ઘટાદિ વસ્તુનો અનેક ક્ષણની સાથે સંબંધના ક્રમનો સંભવ છે. ‘રૂતિ' શબ્દ વ્યવહારનયની માન્યતાની સમાપ્તિ સૂચક છે.
ભાવાર્થ :- તાત્પર્ય એ છે કે, કોઇ વસ્તુ અમુક ટાઇમ સુધી અસ્તિત્વ ધરાવ્યા પછી નાશ પામે છે ત્યારે, તે વસ્તુનું તે પ્રકારનું જ્ઞાન થાય ત્યારે, એવી પ્રતીતિ થાય છે કે, આ વસ્તુ આટલા ટાઇમ સુધી સત્ હતી, ત્યાર પછી તે વસ્તુ નથી; તેથી તે વસ્તુનું સદ્-અસરૂપે જે જ્ઞાન થાય છે, તેમાં સ-અસત્તા સંબંધનો અવિરોધ દેખાય છે. તે જ રીતે પદાર્થમાં કાલભેદથી વર્તમાનત્વ અને અવર્તમાનત્વનો અવિરોધ દેખાય છે. ‘જ્ઞાનાવાવવિશેધવર્ણનાત્’ અહીં જ્ઞાનાદિમાં ‘આદિ’ પદથી ઇચ્છાનું ગ્રહણ કરવાનું છે, અને તેમાં અવિરોધ આ રીતે છે – કોઇ વ્યક્તિને પોતાને અપ્રિય એવા અલંકારગત સુવર્ણથી, પ્રિય એવા આભૂષણ બનાવવાની આકાંક્ષા હોય છે ત્યારે, અપ્રિયભાવની અસરૂપે ઇચ્છા હોય છે, અને પ્રિયભાવની સપે ઇચ્છા હોય છે. આ રીતે ઇચ્છાના સઅસટ્ના સંબંધનો અવિરોધ છે.
અહીં પ્રશ્ન થાય કે, જ્ઞાનાદિમાં સત્-અસતના સંબંધનો અવિરોધ છે તે કેમ સંભવે ? કેમ કે અસત્ પદાર્થ ઋજુસૂત્રનયના મતે તુચ્છ છે=શશશૃંગ તુલ્ય છે, તેથી અસત્ એવો પદાર્થ જગતમાં વિદ્યમાન નથી, તેથી તેનો
