________________
ગાથા ૪૪ ..
અધ્યાત્મમતપરીક્ષા
• • • • • • • • . . . . . . . .૧૮૧ "कृष्यादिप्रवृत्त्यैव-बीजमङ्करं जनयतीत्यस्य स्वभाव" इति चेत्? सोऽयं स्वभावः सहकार्यपेक्षामाददानो हेतुवादमेव द्रढयति, स्वेतरसहकारिसध्रीचीनानां सर्वेषामेव कारणानां कार्यजननस्वभावत्वात्, पूर्वं तु सहकारिवैकल्यप्रयुक्तकार्याभाववत्त्वस्वभावत्वेऽपि कार्योपधायकत्वस्वभावाभावादेव कार्यानुदयात्। न चैवं कार्योपधायकत्वानुपधायकत्वलक्षणविरुद्धधर्माध्यासाद्धेतुभङ्गप्रसङ्गः, कालभेदेनैकत्र भावाभावयोरविरुद्धत्वात्, क्षणिकत्वस्य स्वप्नेऽप्यप्रतीतेः। एतेन वर्तमानत्वाऽवर्तमानत्वलक्षणविरुद्धधर्माध्यासोऽपि निरस्तः, सदसत्सम्बन्धस्य ज्ञानादावविरोधदर्शनात्, प्रत्ययक्रमेणैवैकस्यानेकक्षणसंबन्धक्रमसंभवाલિતિા
“હરિવૈપ્રયુમાવવત્તત્વમાવત્વેપિ' અહીં ‘મપિ' છે તે વિશ્વાર્થ' છે.
ટીકાર્ય - વ્યવહારના બીજની જેમ પૃથ્વી, પાથ જલ, પવનાદિક પણ અંકુરના હેતુ છે, કેમ કે નિયમથી (સામગ્રીનો) અન્વય-વ્યતિરેક છે. અન્યથા–પૃથ્વી આદિને સામગ્રી ન માનો અને માત્ર કુર્તરૂપત્વવાળા બીજને કારણ માનો તો, ત્યાં =પૃથ્વી આદિમાં, (અંકુરના અર્થીની) પ્રવૃત્તિના અભાવનો પ્રસંગ પ્રાપ્ત થશે. અને તે જ વાતને પુષ્ટ કરતાં કહે છે કે, અંકુરની ઉત્પત્તિને પામ્યા વગર પૂર્વમાં જ બીજાદિમાં અંકુરને અનુગુણ અનુકૂળ, એવા અતિશયને પામીને કોઈ પ્રવૃત્તિ કરતું નથી. વિત્'વ્યવહારનયની સામે ઋજુસૂત્રનયની દષ્ટિવાળો કહે કે, કોઇક ઠેકાણે કાર્યને અનુગુણ=અનુકૂળ, એવા અતિશયને પ્રાપ્ત કરીને, અન્યત્ર પણ બીજે ઠેકાણે પણ, બીજમાં તત્સાદેશ્યનું પ્રતિસંધાન થવાના કારણે, સંભાવનાથી જ પ્રવૃત્તિ થાય છે. તો વ્યવહારનય કહે છે કે એમ ન કહેવું. કેમ કે સ્વભાવથી જ=બીજમાં રહેલા અતિશયરૂપ કુર્વરૂપ– સ્વભાવથી જ, અંકુરની ઉત્પત્તિની સંભાવના હોય તો, બહુ આયાસ સાધ્ય એવા કર્મમાં ક્રિયામાં=પૃથ્વીને ખેડવા, બીજ વાવવાદિરૂપ ક્રિયામાં જે પ્રવૃત્તિ દેખાય છે, તેની અનુપપત્તિ થશે.
ભાવાર્થ - તાત્પર્ય એ છે કે, અંકુરરૂપ કાર્યનો અર્થી અંકુરરૂપ કાર્યને કોઈક ઠેકાણે થતું જોઇને, તેને અનુરૂપ એવા અતિશયને બીજમાં જુવે છે; અને અન્ય ઠેકાણે પણ બીજમાં તત્કાદશ્યનું=સમાનતાનું, પ્રતિસંધાન હોવાને કારણે, કાર્યને અનુરૂપ અતિશયની સંભાવના તે બીજમાં છે તેમ માનીને, તે બીજમાં પ્રવૃત્તિ કરે છે; માટે કોઈ દોષ નથી; એ પ્રમાણે વ્યવહારનયને ઋજુસૂત્રનયની દષ્ટિવાળો કહે છે. તેને વ્યવહારનય કહે છે કે, એમ કહેવું યુક્ત નથી; કેમ કે બીજમાં રહેલા ચરમક્ષણના અતિશય વિશેષરૂપ કુર્ઘદૂરૂપત્વ સ્વભાવથી જ અંકુર ઉત્પત્તિની સંભાવના હોય તો, બહુ પ્રયત્નથી સાધ્ય ખેતી આદિની ક્રિયામાં લોકોની જે પ્રવૃત્તિ દેખાય છે, તેની અનુપત્તિ થશે.
ટીકાર્થ:- “ગાવિ' અહીં ઋજુસૂત્રનય આ પ્રમાણે કહે કે, કૃષ્ણાદિમાં પ્રવૃત્તિથી જ બીજ અંકુરને પેદા કરે છે, એ પ્રમાણે આનો બીજનો, સ્વભાવ છે; તો વ્યવહારનય કહે છે કે, તે આ સ્વભાવ સહકારની અપેક્ષા રાખતો હેતુવાદને જ દઢ કરે છે; કેમ કે સ્વ=ઉપાદાન, અને તેનાથી ઇતર એવા સહકારીથી સધીચીન સહિત, એવા બધા જ કારણોનું (અર્થાત્ બધા જ ઉપાદાનાદિ કારણોનું) કાર્યજનસ્વભાવપણું છે.
