________________
. ૧૭૯
ગાથા - ૪૪
અધ્યાત્મમત પરીક્ષા... આપેલ દોષ આ પ્રમાણે છે - વિરૂદ્ધ એવા પણ કુર્વત્ત્વ અને બીજત્વનો ક્યાંક પણ સમાવેશ થયે છતે, વિરોધની અસિદ્ધિ હોવાથી, અનુપલબ્ધિકલિંગક અનુમાનથી સર્યું, અને વિપક્ષમાં બાધકનો અભાવ હોવાથી, સ્વભાવલિંગક અનુમાનથી પણ સર્યું. એ પ્રકારે વ્યવહાર નિશ્ચયને આપેલ દોષ પરાસ્ત થઈ ગયો, કેમ કે ઉક્ત રીતિથી વિશેષ કરીને પ્રયોજ્ય-પ્રયોજકભાવમાં દોષનો અભાવ છે=દોષ નથી.
ભાવાર્થ તાત્પર્ય એ છે કે, ઋજૂસૂત્રનય પ્રમાણે અંકુર પ્રત્યે ચરમબીજક્ષણ જ કારણ છે, અને ચમક્ષણ પૂર્વની ક્ષણો કારણ નથી. તેથી પૂર્વની ક્ષણોમાં કેવલ બીજત્વ છે, ત્યાં અંકુરને પેદા કરવારૂપ કુર્વત્ત્વ નથી. તેથી બીજત્વ અને કુર્વત્ત્વ પરસ્પર એક ઠેકાણે રહી ન શકવાના કારણે વિરૂદ્ધ છે. જયારે ચરમક્ષણમાં તે અંકુરનું કુર્વત્ત્વ પણ છે અને બીજત્વ પણ છે, તેથી કુર્તત્ત્વ અને બીજત્વનો એક ઠેકાણે સમાવેશ થવાના કારણે, તે બંનેના વિરોધની અસિદ્ધિ થશે. તેથી કરીને અનુપલબ્ધિલિંગક અનુમાન જે પ્રસિદ્ધ છે, તેને નહીં માનવાનો પ્રસંગ પ્રાપ્ત થશે. તે આ રીતે-જેમ કોઇ વ્યક્તિમાં શાસ્ત્રીય) જ્ઞાનની અનુપલબ્ધિ હોય, તેના ઉપરથી અનુમાન થઈ શકે કે, આની ક્રિયા શાસ્ત્રાનુસારી નથી, પરંતુ જ્ઞાનાભાવ અને શાસ્ત્રાનુસારી ક્રિયા યદ્યપિ બંને વિરોધી છે તો પણ, જેમ વિરૂદ્ધ એવા કુર્વસ્વ અને બીજત્વનો એકત્ર સમાવેશ થાય છે, તેમ વિરૂદ્ધ એવા જ્ઞાનાભાવ અને શાસ્ત્રાનુસારી ક્રિયાને પણ ક્વચિત્ એકત્ર સ્વીકારવા પડે; તેથી અનુપલમ્બિલિંગક અનુમાન થઈ શકે નહિ. અને વ્યવહારનયના મતમાં આ દોષ પ્રાપ્ત થતો નથી. કેમ કે વ્યવહારનય બીજત્વેન અંકુરન કાર્ય-કારણભાવ માને છે. તેથી વિરૂદ્ધ એવા કુર્વત્ત્વ અને બીજત્વને એક ઠેકાણે માનવાનો પ્રસંગ વ્યવહારનયને પ્રાપ્ત થતો નથી.
વળી સ્વભાવલિંગક અનુમાન પણ થઈ શકશે નહિ, એમ જે વ્યવહારનયે ઋજુસૂત્રનયને કહ્યું, તેનું તાત્પર્ય એ છે કે, ઉષ્ણ એવા જળમાં ઉષ્ણત્વરૂપ સ્વભાવને કારણે અનુમાન થાય છે કે, ઉષ્ણ જલમાં યદ્યપિ વહ્નિ દેખાતો નથી, તો પણ સૂક્ષ્મ વહ્નિ રહેલ છે; કેમ કે ઉષ્ણત્વ સ્વભાવ વહ્નિનો છે, જ્યારે જલનો શીત સ્વભાવ છે. પરંતુ જે રીતે કુર્વત્ત્વ અને બીજત્વ પ્રથમ ક્ષણમાં વિરોધી હોવા છતાં ચરમક્ષમાં એક ઠેકાણે રહી શકે છે, તેમ જલમાં પણ જલત્વ અને ઉષ્ણત્વ શીત જલમાં નહિ રહેવા છતાં, અગ્નિના સાંનિધ્યથી ઉષ્ણ થયેલા જલમાં બંનેનો સમાવેશ માની શકાશે. તેથી ઉષ્ણત્વ સ્વભાવ દ્વારા જલ અંતર્ગત સૂક્ષ્મ વતિનો જે સ્વભાવલિંગક અનુમાન થાય છે, તે થઈ શકશે નહિ. કેમ કે વિપક્ષમાં બાધક તર્કનો અભાવ છે.
અહીં વિપક્ષમાં બાધકાભાવ હોવાને કારણે સ્વભાવલિંગક અનુમાનથી સર્યું, તેમ કહ્યું. તેનું તાત્પર્ય એ છે કે, જલ હંમેશાં શીત હોય છે, તેથી જલને ઉષ્ણરૂપે સ્વીકારવામાં પ્રતીતિનો (અનુભવનો) બાધ થાય છે, તેથી જલને ઉષ્ણરૂપે સ્વીકારવારૂપ વિપક્ષમાં અનુભવનો બાધ એ બાધક છે; અને તેથી જ જ્યારે ઉષ્ણજલની પ્રાપ્તિ થાય છે, ત્યારે સ્વભાવલિંગક અનુમાન થાય છે. અર્થાત્ અગ્નિનો ઉષ્ણ સ્વભાવ છે, માટે પ્રસ્તુત જલમાં ઉષ્ણસ્વભાવના લિંગ દ્વારા સૂક્ષ્મ અગ્નિનું અનુમાન ઉષ્ણજલમાં થાય છે. પરંતુ જો વિરોધી એવા કુર્વત્ત્વ અને બીજત્વ એક ઠેકાણે રહી શકતાં હોય તો, જલની અંદર પણ વિરોધી એવા જલત્વ અને ઉષ્ણત્વ રહી શકે તેમ માનવું પડે; અને તેમ સ્વીકારવામાં આવે તો, ઉષ્ણજલમાં ઉષ્ણત્વ સ્વભાવ દ્વારા વતિનું અનુમાન થઈ શકે નહિ; કેમ કે અગ્નિને ઉષ્ણ સ્વીકારવારૂપ વિપક્ષમાં કોઈ બાધક નથી.
અહીં જલસહવર્તી વહ્નિના પરમાણુ પક્ષ છે. તેમાં વહ્નિત્વનું અનુમાન ઉષ્ણત્વને કારણે કરવાનું છે. તેથી ઉષ્ણ એવા જળમાં વતિના પરમાણુ છે એ રીતે નિર્ણય થઈ શકે છે. પરંતુ વહ્નિના અભાવવાળું જે જળ છે, તે
