________________
૧૭૬ ................ અધ્યાત્મપરીક્ષા. ......... ગાથા ૪૪ ટીકા-નાવàપિ ઘૂમરંમવયંભાવના નિતા, સામયિ રૂવાતિશયસ્થ પત્નો ત્વતિ પર્વર कुर्वत्त्वबीजत्वयोविरुद्धयोरपि समावेशे क्वचिदपि विरोधाऽसिद्धेर्गतमनुपलब्धिलिङ्गकेन, विपक्षे बाधकाभावेन च गतं स्वभावलिङ्गकेनापीति परास्तं, उक्तरीत्या विशिष्य प्रयोज्यप्रयोजकभावे दोषाभावात्।
ટીકાર્ય - આના દ્વારા=વિપક્ષબાધક એવા પ્રયોજ્ય-પ્રયોજકભાવના ભંગરૂપ જે તર્કનું જાગરૂકપણું છે એમ કહ્યું આના દ્વારા, અવતિથી પણ ધૂમના ઉદ્ભવની સંભાવના છે, એ પ્રકારે કોઈની માન્યતા છે; તે પણ નિરસ્ત થઈ. કેમ કે સામગ્રીની જેમ અતિશયનું ફલ ઉયપણું છે.
ભાવાર્થ - તાત્પર્ય એ છે કે, ઋજુસૂત્રનયને ધૂમની ઉત્પત્તિનું કારણ કુર્તરૂપત્વવાળો વહિં જ માન્ય છે, પણ નહીં કે કુર્વરૂપવરહિત એવો વતિ; તેથી વ્યવહારનય એવો દોષ ઉદ્ભાવન કરે છે, જેમ કુર્તરૂપત્વવાળા વતિથી ધૂમ પેદા થઈ શકે છે, તેમ ધૂમનું કુર્વરૂપત વતિ સિવાય અન્ય કોઈ પદાર્થમાં હોય, એનાથી પણ ધૂમ પેદા થઇ શકે; કેમ કે વત્વેિન ધૂમત્વેન કાર્ય-કારણભાવ ઋજુસૂત્રનયને માન્ય નથી, પરંતુ કુર્વદુરૂપન ધૂમત્વેન કાર્ય-કારણભાવ ઋજુસૂત્રનય માને છે; અને તે કુવંરૂપત્ર વદ્ધિ સિવાય અન્ય કોઇ પદાર્થમાં હોય તો તેનાથી પણ ધૂમનો ઉદ્ભવ થઈ શકે. આવી જાતની વ્યવહારનયની આપત્તિ છે, તેનું નિરાકરણ નથી થાય છે. તે આ રીતે- ધૂમ અને વતિ વચ્ચે પ્રયોજ્ય-પ્રયોજકભાવ છે, જ્યારે અવતિ=ઘટાદિ અને ધૂમની વચ્ચે પ્રયોજયપ્રયોજકભાવ નથી. તેથી અવતિથી ધૂમની સંભાવના કહીએ તો, વહ્નિ અને ધૂમની વચ્ચે જે પ્રયોજ્ય-પ્રયોજકભાવ છે તેના ભંગની પ્રાપ્તિ થશે. તેથી જ અવતિથી ધૂમ પેદા ન થઈ શકે તેવો નિર્ણય થાય છે.
ર્તિન' થી આ નિરસ્ત થયું, તેમાં જે હેતુ કહ્યો કે, સામગ્રીની જેમ અતિશયનું ફલ ઉન્નેયપણું છે, તેનું તાત્પર્ય એ છે કે, વ્યવહારનય ઘટની સામગ્રી દંડ-ચક્ર-ચીવરાદિ છે, અન્ય નહિ; તેનો નિર્ણય જેમ ઘટરૂપ કાર્ય થયેલું જોઇને કરે છે; તે આ રીતે- કોઈક ઠેકાણે ઘટકાર્ય થયું ત્યારે, ત્યાં દંડ-ચક્ર-ચીવરાદિ સામગ્રી હતી, તો જ ઘટકાર્ય થયું; અને જયાં જયાં તે સામગ્રી નથી, ત્યાં ત્યાં ઘટ થતો નથી. તેથી વ્યવહારનય કહે છે કે, ઘટની સામગ્રી દંડ-ચક્ર-ચીવરાદિ છે. તે રીતે ઋજુસૂત્રનય કહે છે કે, અમારા મતે ચરમબીજક્ષણમાં અતિશય છે તે કાર્યથી જણાય છે, અને કોઈક ઠેકાણે અંકુરરૂપ કાર્યને જોઇને એમ નક્કી થાય છે કે, તે અંકુર પ્રત્યે અતિશયવાળું બીજ જ કારણ છે, પરંતુ બીજને છોડીને અન્ય કોઈ ઠેકાણે તેનો અતિશય હોઈ શકે નહિ; કેમ કે જ્યાં જ્યાં અંકુરરૂપ કાર્ય થાય છે, ત્યાં ત્યાં બીજમાં જ તેવો અતિશય પ્રાપ્ત થાય છે; બીજને છોડીને અન્યત્ર નહિ. તે જ રીતે પ્રસ્તુતમાં ધૂમનું કુર્વિદુરૂપત્વ પણ વતિમાં જ છે, વહિને છોડીને અન્યમાં નથી, તેમ નિર્ણય કરીને કાર્યાર્થી તે પ્રવૃત્તિ કરે છે; અને જ્યારે કાર્ય દેખાય છે, ત્યારે તે નક્કી કરી શકે છે કે આ ધૂમરૂપ કાર્યના પૂર્વેક્ષણવાળા વહ્નિમાં તેવો અતિશય છે.
ટીકાર્ય - “ર્વ રા' અને આ રીતે પૂર્વમાં કહ્યું કે પ્રયોજ્ય-પ્રયોજકભાવના ભંગરૂપ વિપક્ષબાધક તર્ક જાગરૂક છે એ રીતે, આ પણ પરાસ્ત થયું એમ અન્વય છે. અને જે પરાસ્ત થયેલ છે, તે રૂપ વ્યવહારનયનો નિશ્ચયનયને
