________________
૧૭૬. . . . . . . . . . . . . . . . . અધ્યાત્મમત પરીક્ષા .............. ગાથા - ૪૪ કાર્યતાવચ્છેદક કોટિમાં એકેક ક્ષણનો અપ્રવેશ થાય છે. આ બંને પ્રકારે વિકલ્પો પાડવામાં કોઈ વિનિગમક નહિ હોવાને કારણે, બંને રીતે કાર્ય-કારણભાવ માનવાનો પ્રસંગ પ્રાપ્ત થાય; તેથી ચરબીજત્વેન અને અંકુરત્વેન જ કાર્યકારણભાવ છે, તે સ્થિર રહે નહિ; કેમ કે કારણતાવચ્છેદક કોટિમાં એક ક્ષણનો પ્રવેશ કરાવીએ ત્યારે, ચરમબીજત્વ અને પ્રથમ અંકુરક્ષણત્વ, અથવા ચરમબીજત્વ અને પ્રથમ અને દ્વિતીયઅંકુરણત્વ, અથવા ચરમબીજત્વ અને પ્રથમ, દ્વિતીય અને તૃતીયઅંકુરક્ષણત્વ, યાવત્ પંચમઅંકુરક્ષણત્વ સુધી કાર્ય પ્રાપ્ત થાય; અને તે જ રીતે કાર્યતાવચ્છેદક કોટિમાં એક ક્ષણનો પ્રવેશ કરાવીએ ત્યારે, કારણ ચરમબીજક્ષણ અને પ્રથમ અંકુરક્ષણ બને, અને કાર્ય કેવલ દ્વિતીયઅંકુરણ બને અથવા કારણ ચરમબીજક્ષણ-પ્રથમ અંકુરક્ષણ-દ્વિતીયઅંકુરક્ષણ બને અને કાર્ય કેવલ તૃતીયઅંકુરક્ષણ બને, યાવત્ ચતુર્થઅંકુરક્ષણ સુધી કારણ થાય અને ચરમસંરક્ષણરૂપ પંચમઅંકુરક્ષણરૂપ કાર્ય થાય; તેથી કારણમાં એક એક ક્ષણનો પ્રવેશ કરાવીને કાર્ય-કારણભાવ માનવો, કે કાર્યમાં એક એક ક્ષણનો પ્રવેશ કરાવીને કાર્ય-કારણભાવ માનવો, તેમાં કોઈ વિનિગમક નથી. તેથી તે રીતે કાર્ય-કારણભાવ માનવો ઉચિત ન ગણાય; પરંતુ પૂર્વમાં કહેલ કે વ્યક્તિવિશેષને અવલંબીને જ કાર્ય-કારણભાવ માનવો જોઈએ તે રીતે ચરમણબીજત્વેન અને પ્રથમક્ષણઅંકુરત્વેન કાર્ય-કારણભાવ માનવો ઉચિત ગણાય; અને તે રીતે પ્રથમ અંકુરક્ષણ અને દ્વિતીયઅંકુરક્ષણ વચ્ચે કાર્ય-કારણભાવ માનવો ઉચિત ગણાય. અને તે રીતે સર્વત્ર પૂર્વેક્ષણ કારણ અને ઉત્તરક્ષણ કાર્યરૂપે જ ઋજુસૂત્રનયને સ્વીકારવી પડે. '
ઉપરમાં બતાવ્યું એ પ્રમાણે ચરમક્ષણબીરત્વેન પ્રથમક્ષણઅંકુરન કાર્ય-કારણભાવ ઋજુસૂત્રને સંમત જ છે, છતાં યુક્તિથી દઢ કરીને તથા ર'થી વ્યવહારનય ઋજુસૂત્રનયને દોષ આપતાં કહે છે
તથા 'અને તે રીતે=વ્યક્તિવિશેષને અવલંબીને કાર્ય-કારણભાવ માનીએ તે રીતે, તજાતીય કાર્યથી તર્જાતીય કારણના અનુમાનના ભંગનો પ્રસંગ પ્રાપ્ત થાય. તે આ રીતે વ્યવહારનય માને છે કે ગોધૂમના અંકુર પ્રત્યે ગોધૂમનું બીજ કારણ છે, તેથી ગોધૂમના અંકુરનો અર્થી ગોધૂમના બીજમાં પ્રવૃત્તિ કરે છે. ઋજુસૂત્રનય કહે છે કે ગોધૂમના અંકુર પ્રત્યે ગોધૂમનું બીજ કારણ નથી, પરંતુ તે ગોધૂમના અંકુર પ્રત્યે તે ગોધૂમનું બીજ કારણ છે; તો પણ ગોધૂમના અંકુરનો અર્થી ગોધૂમના બીજમાં પ્રવૃત્તિ કરે છે તેનું કારણ પોતે કોઇ ઠેકાણે જોયેલ કે તે ગોધૂમના બીજથી તે ગોધૂમનો અંકુર થયો, તજાતીય જ આ ગોધૂમનું બીજ છે, તેથી આ ગોધૂમના બીજથી પણ તજ્જાતીય ગોધૂમનો અંકુર થશે; તે પ્રકારે અનુમાન કરીને અંકુરરૂપ કાર્યનો અર્થી બીજરૂપ કારણમાં પ્રવૃત્તિ કરે છે, તે અનુમાનભંગનો પ્રસંગ આ રીતે વિશેષ કાર્ય-કારણભાવ માનવાથી થશે. કેમ કે તસ્બીજ અને તદ્અંકુર પ્રત્યે કાર્ય-કારણભાવ હવે રહેશે નહિ, પરંતુ ચરક્ષણવાળા તબ્રીજ અને પ્રથમક્ષણવાળા તદ્અંકુર પ્રત્યે જ કાર્ય-કારણભાવ રહેશે. તેથી તજાતીય કાર્ય અંકુરત્વજાતીય પ્રાપ્ત થશે નહિ, પરંતુ પ્રથમક્ષણાવચ્છિન્ન અંકુરત્વજાતીય પ્રાપ્ત થશે; તેથી તજ્જાતીય કાર્યથી તજ્જાતીય કારણનું અનુમાન વ્યવહારમાં થાય છે, એમ ઋજુસૂત્રનય કહે છે તે કહી શકશે નહિ.
આ રીતે વ્યવહારનયે જે દોષનું ઉદ્ભાવન કર્યું, તેનું નિરાકરણ કરતાં ઋજુસૂત્રનય કહે છે કે, તજાતીયકારણના અનુમાનભંગનો પ્રસંગ પ્રાપ્ત થશે એમ ન કહેવું; કેમ કે સાદેશ્યમાં તિરોહિત છે વૈસાદેશ્ય જેઓનું એવાં બીજોના અનુમાનનો સંભવ છે.
તાત્પર્ય એ છે કે, યદ્યપિ કાર્યકારણભાવ તો ચરમબીજક્ષણ અને પ્રથમ અંકુરક્ષણ પ્રત્યે છે, પરંતુ કાર્યનો અર્થી જે ગોધૂમના અંકુરરૂપ કાર્યને પ્રત્યક્ષથી થતું જુએ છે, તત્સદશ જ ગોધૂમનો અંકુર પોતાને જોઈએ છે; તેથી
