________________
ગાથા - ૪૪
અધ્યાત્મમતપરીક્ષા
૧૭૭
ગોધૂમના અંકુરનાં કારણરૂપે ત્યાં જે ગોધૂમના બીજને જોયેલ, તત્સદેશ જ ગોધૂમના બીજમાં ગોધૂમના અંકુરરૂપ કાર્યને અનુકૂળ એવું જે ગોધૂમ કુર્વપત્વરૂપ વૈસાદશ્ય છે, તે તિરોહિતરૂપે તેને પ્રતીત થાય છે. અર્થાત્ તત્સદેશ તેવા બીજમાં કોઇ એવી બીજક્ષણ છે કે જે બીજક્ષણથી અંકુર પેદા થઇ શકે તેવી પૂર્વક્ષણ કરતાં વિસર્દશતા છે અને તે વિસર્દશતા પોતાને અત્યારે દેખાતી નથી, પરંતુ પૂર્વે જે કાર્યકારણભાવ જોયેલ તત્સદેશ એવા આ બીજમાં અવશ્ય વિસદેશતા છે, તે પ્રકારનું તે અનુમાન કરી શકે છે. જ્યારે તે ગોમના બીજથી અસદેશ એવા ચોખાદિ અન્ય બીજોમાં અને ઘટાદિના કારણોમાં તિરોહિતરૂપે ગોધૂમકુર્વપત્વરૂપ વિસર્દશતા નથી તેનો નિર્ણય તે કરી શકે છે, તેથી ગોધૂમના બીજમાં તે વિસર્દશતા તિરોહિતરૂપે અવશ્ય છે, તે પ્રકારના અનુમાનથી કાર્યાર્થીની પ્રવૃત્તિ થઇ શકે છે. માટે કોઇ દોષ નથી.
‘પ્રયોન્યપ્રયોગ' પૂર્વે કહ્યું કે સાદશ્યમાં તિરોહિત વૈસાદશ્યવાળા બીજાદિના અનુમાનનો સંભવ છે તેની પુષ્ટિ કરતાં કહે છે – પ્રયોજ્યપ્રયોજકભાવના ભંગરૂપ જ વિપક્ષબાધક તર્કનું જાગરૂકપણું છે.
તાત્પર્ય એ છે કે, અહીં કોઇ કહે કે જ્યારે ગોધૂમના ચરમબીજક્ષણ અને ગોધૂમના પ્રથમઅંકુરક્ષણ પ્રત્યે કાર્યકારણભાવ છે, છતાં કાર્યનો અર્થી ગોધૂમના અંકુરને માટે ગોધૂમના બીજમાં કારણતાનું અનુમાન કરીને પ્રવૃત્તિ કરે છે, પરંતુ તે ચરમક્ષણની પૂર્વની ગોધૂમબીજની ક્ષણોમાં કારણતા નહિ હોવા છતાં તેને કારણ માને છે, તો પછી તે જ રીતે શાલિઆદિના બીજમાં કે ઘટની સામગ્રી માટી છે તેમાં પણ, કારણનું અનુમાન કરીને પ્રવૃત્તિ કરે; એ પ્રકારના વિપક્ષને બાધક એવો તર્ક જે પ્રયોજ્ય-પ્રયોજકભાવના ભંગરૂપ છે, તે અહીં જાગરૂક છે. તે આ રીતે- ગોધૂમના બીજની ચરમક્ષણ જો કે કારણ છે તો પણ, તે ગોધૂમના બીજની ચરમક્ષણની પૂર્વની બધી ક્ષણો અંકુર પ્રતિ પ્રયોજક છે; જ્યારે ગોધૂમના અંકુરૂપ કાર્ય પ્રતિ, શાલિઆદિ બીજ કે માટીઆદિ પદાર્થોની કોઇ પણ ક્ષણો કારણરૂપે નથી, તેથી તેમની કોઇ પણ ક્ષણો પ્રયોજક પણ નથી. જ્યારે ગોધૂમના બીજની ચરમક્ષણ કારણ છે, અને ગોધૂમના બીજની પૂર્વની ક્ષણો પ્રયોજક છે, તેથી કોઇને એ શંકા થાય કે જેમ અકારણભૂત એવા પ્રથમાદિ ક્ષણવાળા ગોધૂમના બીજમાં કારણતાનું અનુમાન થઇ શકે છે, તેમ શાલિઆદિના બીજમાં અને ઘટાદિની કારણ એવી માટી આદિમાં પણ ગોધૂમના અંકુરાની કારણતાનું અનુમાન થાઓ.
વિપક્ષને બાધક તર્ક એ પ્રાપ્ત થયો કે, જેમ શાલિઆદિના બીજ સાથે ગોધૂમના અંકુરનો કાર્યકારણભાવ નથી, તેમ પ્રયોજ્ય-પ્રયોજકભાવ પણ નથી; જ્યારે ગોધૂમના ચરમબીજક્ષણ અને ગોધૂમની પ્રથમ અંકુરક્ષણ વચ્ચે જેમ કાર્યકારણભાવ છે, તેમ ગોધૂમના ચરમક્ષણની પૂર્વની બીજક્ષણો અને ગોધૂમની અંકુરક્ષણો પ્રત્યે પ્રયોજ્ય-પ્રયોજકભાવ પણ છે; તેથી જેમ ગોધૂમના બીજમાં અને ગોધૂમના અંકુરમાં પ્રયોજ્ય- પ્રયોજકભાવ હોવાને કારણે કારણતાનું અનુમાન કરીએ છીએ, તે જ રીતે શાલિઆદિના બીજમાં અને ગોધૂમના અંકુરમાં કારણતાનું અનુમાન કરવા માટે જે કોઇનું કથન છે તેને સ્વીકારીએ તો, શાલિઆદિના બીજમાં અને ગોધૂમના અંકુરમાં જેમ પ્રયોજ્ય-પ્રયોજકભાવ નથી, તે જ રીતે ગોધૂમના બીજ અને ગોધૂમના અંકુરમાં પણ પ્રયોજ્યપ્રયોજકભાવના ભંગની પ્રાપ્તિ સ્વીકારવી પડશે; અને તે પ્રયોજ્ય-પ્રયોજકભાવનો ભંગ તે જ વિપક્ષના બાધક તર્કરૂપ છે, અને તે વિપર્યયમાં પર્યવસાન પામીને કાર્યની સિદ્ધિ કરે છે. અર્થાત્ ગોધૂમના અંકુર અને ગોધૂમના બીજમાં પ્રયોજ્ય-પ્રયોજકભાવનો ભંગ ઇષ્ટ નથી. તેનાથી એ પ્રાપ્ત થયું કે, ગોધૂમના બીજ અને ગોધૂમના અંકુર વચ્ચે પ્રયોજ્ય-પ્રયોજકભાવ છે, તેથી ગોધૂમના બીજમાં જ ગોધૂમના અંકુરની કારણતાનું અનુમાન સંભવે, અન્યત્ર નહિ.
