________________
૧૮૦ ..... અધ્યાત્મમત પરીક્ષા ...
ગાથા -૪૪ વિપક્ષ છે, કેમ કે સાધ્યાભાવવાન વિપક્ષ છે; અને વતિના અભાવવાળા જલમાં જળત્વનો વિરોધી ઉષ્ણત્વધર્મ રહી શકતો હોય તો, ઉષ્ણત્વ દ્વારા જળસહવર્તી કોઇ પરમાણમાં વહ્નિત્વ છે, તેમ અનુમાન થઈ શકે નહિ. તેથી સ્વભાવલિંગકજે અનુમાન પ્રસિદ્ધ છે, તેના વ્યવચ્છેદનો પ્રસંગ પ્રાપ્ત થશે; એ પ્રકારની વ્યવહારનયે ઋજુસૂત્રનયને આપત્તિ આપેલ છે, તે પણ પરાસ્ત જાણવી; કેમ કે ઉક્ત રીતિથી વિશેષ કરીને પ્રયોજ્ય-પ્રયોજકભાવમાં દોષ નથી.
તાત્પર્ય એ છે કે, પૂર્વે કહ્યું કે સાદશ્યમાં તિરોહિત એવા વૈસાદશ્યવાળા બીજાદિના અનુમાનનો સંભવ છે, એનાથી એ પ્રાપ્ત થયું કે, અન્યત્ર જે ગોધૂમના બીજ દ્વારા જે ગોધૂમનો અંકુર થાય છે, તત્સદશ જ આ બીજ છે; અને તેમાં રહેલ સાદશ્યમાં તિરોહિત છે વૈસાદશ્ય જેનું એવું બીજ, તે અંકુર પ્રતિ કારણ છે; એ રૂપ ઉક્ત રીતિથી એ પ્રાપ્ત થયું કે, તે ગોધૂમનું બીજ અને તે ગોધૂમના અંકુર પ્રત્યે વિશેષરૂપે પ્રયોજ્ય-પ્રયોજકભાવ છે. તેથી વ્યવહારે આપેલ અનુપલબિલિંગક અને સ્વભાવલિંગક અનુમાનના ભંગની આપત્તિરૂપ દોષનો અભાવ છે. તે આ રીતે બીજત્વેન અંકુરત્વેન સામાન્યથી પ્રયોજ્ય-પ્રયોજકભાવ નથી, પરંતુ ગોધૂમના તબ્રીજ અને ગોધૂમના તદ્અંકુરરૂપ વિશેષરૂપે પ્રયોજ્ય-પ્રયોજકભાવ છે; અને તેનાથી એ પ્રાપ્ત થાય કે, ગોધૂમના તે બીજની કોઇક ક્ષણ ગોધૂમના તે અંકુરક્ષણની કુર્તરૂપત્વવાળી છે, તેથી અન્ય બીજ=શાલિનું બીજ, ગોધૂમના અંકુર પ્રતિ કારણ બનતું નથી, કેમ કે તે શાલિના બીજ અને ગોધૂમના અંકુર વચ્ચે પ્રયોજય-પ્રયોજકભાવ નથી, પરંતુ ગોધૂમના જે બીજથી ગોધૂમનો જે અંકુર પેદા થાય છે, તે બંને વચ્ચે પ્રયોજ્ય-પ્રયોજકભાવ છે. તેથી તેની કોઇક ક્ષણ એવી છે, જે કુર્વદુરૂપત્વવાળી છે, તેથી જ તે ગોધૂમનું બીજ પ્રયોજકરૂપ બને છે. માટે જ્યાં પ્રયોજ્યપ્રયોજકભાવ હોય તેમાં જ કુર્વરૂપવાળી ક્ષણનું અનુમાન કરાય છે, અન્યત્ર નહીં, તેથી જે બીજ અંકુરક્ષણનું પ્રયોજક છે તેમાં જ કુર્વરૂપનું અનુમાન હોવાથી વિરુદ્ધભાવનો એકત્ર સમાવેશ થતો નથી, તેથી વિરુદ્ધભાવોનો એકત્ર સમાવેશ થઈ શકે તો અનુપલબ્ધિક અનુમાન થઈ શકે નહીં, એ પ્રકારની આપત્તિ વ્યવહારનય આપી શકે નહીં કેમ કે પ્રયોજ્ય-પ્રયોજકભાવવાળી વસ્તુમાં યદ્યપિ પૂર્વેક્ષણમાં કુર્વત્ત્વ અને બીજત્વ નથી, પરંતુ પ્રયોજત્વ અને બીજત્વ છે, અને તે પ્રયોજકત્વ જ ચરમક્ષણપ્રાપ્ત કર્વસ્વ શબ્દથી વાચ્ય બને છે; માટે કુર્વત્ત્વ અને બીજત્વ વિરૂદ્ધ છે, અને તેનો એકત્ર સમાવેશ થાય છે, તેવું નથી.
-: વ્યવહારનયની માન્યતા :
ઉત્થાન - પૂર્વમાં ઋજુસૂત્રનયની માન્યતા પ્રમાણે કાર્યકારણભાવની વ્યવસ્થા બતાવી. હવે વ્યવહારનયની અપેક્ષાએ બતાવે છે
ટીકા - વ્યવહારનયાનુ વનવિપૃથિવીવાથ:પવનાવિમહેતુર્નિયમતોડવંયવ્યતિરેકાનુવિધાના, अन्यथा तत्र प्रवृत्त्यभावप्रसङ्गाच्च, नह्यङ्करोत्पत्तिमनुपलभ्य प्रागेव बीजादौ तदनुगुणमतिशयमुपलभ्य कश्चित्प्रवर्तते। "कचित्कार्यानुगुणमतिशयमुपलभ्यान्यत्रापि तत्सादृश्यप्रतिसंधानात्संभावनयैव प्रवृत्तिरि"ति चेत्? न, स्वभावत एव तदुत्पत्तिसंभावनया बह्वायाससाध्ये कर्मणि प्रवृत्त्यनुपपत्तेः,
