________________
૧૮૨
અધ્યાત્મમતપરીક્ષા
ગાથા - ૪૪
ભાવાર્થ :- તાત્પર્ય એ છે કે, જો બીજ કૃષિ આદિ પ્રવૃત્તિથી અંકુરને પેદા કરે તેવા સ્વભાવવાળું છે તેમ માનો તો, તેનાથી એ જ પ્રાપ્ત થાય છે કે, બીજ સહકારી કારણોની અપેક્ષા રાખતું કાર્યને કરે છે, પણ સહકારી કારણો વગર નહિ. તેથી બધા સહકારી, અંકુરરૂપ કાર્ય પ્રતિ હેતુ છે, તે વાતને જ સ્વભાવવાદ દઢ કરે છે. તેથી કૃષિ આદિ બધામાં હેતુવાદની સિદ્ધિ થશે; કેમ કે ઉપાદાન પોતાનાથી ઇતર સહકારીથી સહિત જ કાર્યજનનસ્વભાવવાળો છે, પણ નહીં કે સહકારી નિરપેક્ષ; તેથી સહકારીને પણ હેતુરૂપે માનવા જોઇએ, એમ પ્રાપ્ત થાય છે.
ઉત્થાન :- અહીં પ્રશ્ન થાય કે, બીજ જો અંકુર પ્રત્યે કારણ છે અને સહકારીની અપેક્ષાએ કાર્ય કરે છે, તો તે બીજના પૂર્વમાં પણ કાર્યજનનસ્વભાવ વ્યવહારનયને માનવો પડશે; કેમ કે બીજ કુર્વપત્નેન કારણ નથી, પણ બીજદ્વેન કારણ છે; તો પૂર્વમાં કાર્યનો અનુદય કેમ છે? અને જો કાર્યનો અનુદય હોવા છતાં તે બીજને કારણ કહી શકાય તો, અંકુર પ્રતિ જે કારણરૂપે નથી તેવા બીજથી અન્ય પદાર્થો પણ, અંકુરજનનસ્વભાવવાળા છે એમ માનવું પડશે. આ રીતની ઋજુસૂત્રનયની શંકાને સામે રાખીને વ્યવહારનય કહે છે
ટીકાર્ય :- ‘પૂર્વ તુ' પૂર્વમાં સહકારીવૈકલ્યપ્રયુક્ત કાર્યભાવવત્ત્વસ્વભાવપણું હોતે છતે પણ, કાર્યઉપધાયકસ્વભાવનો અભાવ હોવાથી જ કાર્યનો અનુદય છે. (માટે કોઇ દોષ નથી.)
ભાવાર્થ :- તાત્પર્ય એ છે કે, બીજ સિવાયની અન્ય વસ્તુથી અંકુરરૂપ કાર્યનો અનુદય એટલા માટે છે કે, ત્યાં કાર્યઅભાવત્વસ્વભાવ હોવાને કારણે કાર્યઉપધાયકસ્વભાવનો અભાવ છે; જ્યારે બીજમાં કાર્યોત્પત્તિની પૂર્વમાં કાર્યઅભાવત્વસ્વભાવ નથી, પરંતુ સહકારીવૈકલ્યપ્રયુક્ત કાર્યાભાવત્વસ્વભાવ છે; અને તેના કારણે કાર્યઉપધાયક (=કાર્યને કરનાર) સ્વભાવનો અભાવ છે; તેથી અંકુરરૂપ કાર્યનો ત્યાં અનુદય છે. પરંતુ જો સહકારી પ્રાપ્ત થાય તો ત્યાં કાર્ય અવશ્ય થાય છે, માટે બીજને કારણ માનવામાં કોઇ દોષ નથી.
ટીકાર્ય :- ‘ન ચૈવં' આ રીતે=કાર્યઉપધાયકત્વસ્વભાવના અભાવને કારણે જ પૂર્વમાં કાર્યનો અનુદય છે એ રીતે, કાર્યઉપધાયક અને અનુપધાયક લક્ષણ વિરુદ્ધ ધર્મના અધ્યાસથી હેતુના ભંગનો પ્રસંગ પ્રાપ્ત થશે એમ ન કહેવું; કેમ કે કાલભેદથી એક ઠેકાણે ભાવ-અભાવનું અવિરુદ્ધપણું છે.
ઉત્થાન :- અહીં પ્રશ્ન થાય કે, વિરુદ્ધ એવા ભાવ અને અભાવનું કાલભેદને આશ્રયીને અવિરુદ્ધ કહેવું, એના કરતાં તો તે બંનેને જુદા માનીને પદાર્થ ક્ષણસ્થાયી છે તેમ માનવું સંગત છે. આ પ્રકારની ઋજુસૂત્રનયની શંકાને સામે રાખીને બીજો હેતુ કહે છે
ટીકાર્ય :- ‘ક્ષળિ' ક્ષણિકત્વની સ્વપ્નમાં પણ અપ્રતીતિ છે.
ભાવાર્થ :- તાત્પર્ય એ છે કે, પૂર્વમાં કહ્યું એ રીતે, જ્યારે બીજથી કાર્ય થાય છે ત્યારે, તેનામાં કાર્યઉપધાયકસ્વભાવ= કાર્યને ક૨વાનો સ્વભાવ, છે, અને તેની પૂર્વમાં તે બીજમાં કાર્યઅનુપધાયક=કાર્યને ન કરવાનો સ્વભાવ, છે; તે
