________________
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
ગાથા - ૪૪ અધ્યાત્મમત પરીક્ષા ......
૧૭૩ કહે છે કે, વ્યક્તિવિશેષને અવલંબીને હેતુ-હેતુમદ્ભાવતમારે માનવો પડશે, અને તેમાં હેત રૂપે ઘરમક્ષ .... મનનવાતા બતાવેલ છે, અને વ્યક્તિવિશેષને અવલંબીને હેતુ-હેતુમભાવ ન માનો તો, “વ્યાવૃત્તિથી
હેતુત્વે' સુધી કહ્યું તે પ્રમાણે માનવું પડશે, અને તેવું માનવામાં વિનિગમનાવિરહનો પ્રસંગ આવશે, માટે એ દોષ હોવાને કારણે વ્યક્તિવિશેષને અવલંબીને હેતુ-હેતુમભાવ તમારે કહેવો પડશે; અને તથા ર' . તે પ્રમાણે માનશો તો અનુમાનભંગનો પ્રસંગ આવશે. આ પ્રકારે વ્યવહારનય ઋજુસૂત્રનયને દોષ આપે છે. તેનું નિરાકરણ કરતાં સીશ્ય...થી...ના વિસ્વીતા' સુધીનો હેતુ ઋજુસૂત્રનયે આપેલ છે. તેનાથી તજાતીયકાર્યથી તજાતીયકારણના અનુમાનના ભંગનો પ્રસંગ ઋજુસૂત્રનયને કઈ રીતે પ્રાપ્ત થતો નથી તે બતાવેલ છે.
ટીકાઈ- ઘરમક્ષ 'ચરક્ષણરૂપ બીજનું પણ દ્વિતીયાદિષણરૂપ અંકુરનું અજનકપણ હોવાથી, વ્યક્તિવિશેષને અવલંબીને જ=ચરમણરૂપ બીજ અને પ્રથમક્ષણસ્વરૂપ અંકુરરૂપ વ્યક્તિવિશેષને અવલંબીને જ, હેતુહેતુમદ્ભાવ ઋજુસૂત્રનયના મતે કહેવો પડશે. અન્યથા વ્યાવૃત્તિવિશેષથી અનુગત એવા પ્રથમાદિથી માંડીને ચરમપર્યન્ત અંકુરક્ષણો પ્રતિ, વ્યાવૃત્તિવિશેષથી અનુગત એવા ચરમબીજક્ષણાદિથી માંડીને ઉપાજ્ય અંકુરણોનું હેતુપણું પ્રાપ્ત થશે, અને એ રીતે હેતુપણું હોતે છતે, કાર્યતાવચ્છેદક કોટિમાં એકેક ક્ષણ પ્રવેશ અને અપ્રવેશ દ્વારા વિનિગમનાવિરહનો પ્રસંગ પ્રાપ્ત થશે, (માટે ચરમક્ષણરૂપ બીજ અને પ્રથમક્ષણસ્વરૂપ અંકુરરૂપ વિશેષ વ્યક્તિને અવલંબીને જ હેતુ-હેતુમદ્ભાવ ઋજુસૂત્રનયના મતે કહેવો પડશે) અને તે રીતે ચરમબીજક્ષણ અને પ્રથમ અંકુરણરૂપ વ્યક્તિવિશેષને અવલંબીને હેતુ-હેતુમદ્ભાવસ્વીકાર્યો તે રીતે, તર્જાતીય કાર્યથી તદ્દાતીય કારણના અનુમાનના ભંગનો પ્રસંગ પ્રાપ્ત થશે. તેનું નિરાકરણ કરતાં ઋજુસૂત્રનય કહે છે કે, એમ ન કહેવું, કેમ કે સાદશ્યમાં તિરોહતિ છે વૈસાદશ્ય જેઓનું એવા બીજોના અનુમાનનો સંભવ છે, અને તેની જ પુષ્ટિ કરતાં કહે છે કે પ્રયોજ્યપ્રયોજકભાવના ભંગરૂપ જ વિપક્ષબાધકતર્કનુ જાગરૂકપણું છે.
ભાવાર્થ ત્ર' તાત્પર્ય એ છે કે, ઋજુસૂત્રનયે સ્વભાવથી કાર્ય થશે એમ કહ્યું, અને તેમાં હેતુ આપ્યો કે, પૂર્વેક્ષણથી વિલક્ષણ એવી ચરમણથી આક્રાંત સ્વરૂપવાળા જ બીજનું અંકુર પ્રત્યે હેતુપણુ છે, પરંતુ તેવું ચરમસણવાળું બીજ પણ ફક્ત પ્રથમક્ષણના અંકુર પ્રત્યે જ હેતુ છે, દ્વિતીયાદિ ક્ષણના અંકુર પ્રત્યે હેતુ નથી; કેમ કે સૂત્રનયની માન્યતા પ્રમાણે પૂર્વ પૂર્વેક્ષણ ઉત્તર ઉત્તર ક્ષણની જનક છે. તેથી ચરમબીજક્ષણ પણ ઉત્તરક્ષણરૂપ પ્રથમ અંકુરક્ષણની જનક છે, પણ દ્વિતીયાદિષણરૂપ અંકુરની જનક નથી. એથી ચરમબીજક્ષણ અને સર્વઅંકુરક્ષણો વચ્ચે કાર્ય-કારણભાવમાની શકાશે નહિ, પરંતુ ચરમબીજક્ષણ અને પ્રથમ અંકુરક્ષણ એ બે વચ્ચે જ કાર્ય-કારણભાવ માનવો પડશે. અન્યથા વ્યક્તિવિશેષને અવલંબીને કાર્ય-કારણભાવ ન માનવામાં આવે, અને ચરબીજક્ષણ અને સર્વ અંકુરક્ષણો વચ્ચે કાર્ય-કારણભાવ માનવામાં આવે, તો ચરમબીજક્ષણ પછી જે અંકુરની પ્રથમ ક્ષણ છે. ત્યારથી માંડીને, અંકુર ઉત્તરભાવિ સ્કંધની નાલ ફૂટે છે ત્યાં સુધીની જે અંકુરક્ષણો છે, તે અંકુરક્ષણોરૂપ અનેક કાર્યો પ્રતિ, ચરમબીજક્ષણાદિથી માંડીને ઉપાજ્યઅંકુરક્ષણોરૂપ અનેક કારણો માનવાં પડશે. તે નીચેના કોષ્ટક મુજબ જાણવું.
