________________
૧૭૨
અધ્યાત્મમતપરીક્ષા
ગાથા, ૪૪ પ્રાપ્ત થશે. તે આ રીતે – ‘ઞ' બીજથી ‘ઞ’ અંકુરો થાય છે અને ‘વ’ બીજથી ‘વ' અંકુરો થાય છે. હવે જો બંને પ્રકારના અંકુરના કાળમાં ‘ઞ' બીજ પણ નથી અને ‘વ' બીજ પણ નથી, તેથી ‘મ’ બીજથી ‘વ’ અંકુરો થયો છે, તેમ માનવાનો અતિપ્રસંગ પ્રાપ્ત થઇ શકે. કેમ કે ‘f’ બીજ અને ‘વ' બીજ પૂર્વક્ષણમાં છે, અને ઉત્તરક્ષણોમાં ‘મ’ અંકુર અને ‘વ’ અંકુર પ્રાપ્ત થયો, અને ઋજુસૂત્રનયના મતે કોઇ અનુગત પદાર્થ નથી, તેથી જેમ ‘' બીજથી ‘અ' અંકુર પ્રાપ્ત થાય છે, તેમ ‘અ’ બીજથી ‘વ' અંકુરની પણ પ્રાપ્તિ થઇ છે, તે પ્રકારની આપત્તિ કોઇ આપે, તેનું સમાધાન કદાચ કોઇ કરે કે, ‘અ’ બીજનું ક્ષેત્ર જુદું છે અને ‘વ’ બીજનું ક્ષેત્ર જુદું છે તેથી ‘બ’ બીજથી ‘અ’ અંકુર થયેલ છે, તેનો નિયામક તે ક્ષેત્ર જ છે; તેમ તે કહે તો, કોઇ વ્યક્તિ તે ક્ષેત્રમાં રહેલ ‘ઞ’ બીજને થોડી માટી સહિત ‘વ’ બીજના સ્થાને મૂકી દે, અને ‘વ’ બીજને ‘ઞ' બીજના સ્થાને મૂકી દે, તો ઉત્તરકાળમાં થયેલ ‘વ’ અંકુર ‘અ’ બીજથી પેદા થયેલ છે, અને ‘' અંકુર ‘વ' બીજથી પેદા થયેલ છે, તેમ માનવાની આપાતે આવે. તેનું નિરાકરણ કરતાં ઋજુસૂત્રનય કહે છે
ટીકાર્થ :- ૩પાવાન' ઉપાદાન-ઉપાદેય ભાવના નિયમ
જ અતિપ્રસંગનો ભંગ છે.
ભાવાર્થ :- તાત્પર્ય એ છે કે, યદ્યપિ તે ‘ઞ' બીજની અને ‘વ’ બીજની ચરમક્ષણ એક સાથે પ્રાપ્ત થયેલ હોય તેના કારણે, ઉત્ત૨ક્ષણમાં અંકુરૂપ કાર્ય ‘અ' બીજ અને ‘વ’ બીજ બંનેથી એક કાળમાં થાય છે તો પણ, તે ‘અ’-‘વ’ બીજ અને તે ‘અ’-‘વ’ અંકુર પ્રત્યે ઉપાદાનઉપાદેયભાવ છે; પણ ‘મ’ બીજ અને ‘વ’ અંકુર કે ‘વ’ બીજ અને ‘અ’ અંકુર પ્રત્યે ઉપાદાન-ઉપાદેયભાવ નથી; તેથી ‘ઞ' બીજથી ‘ત્ર' અંકુર અને ‘વ’ બીજથી ‘વ’ અંકુર પેદા થાય છે, તત્કાલ વૃત્તિ અન્ય અંકુર નહિ અર્થાત્ ‘અઁ' બીજથી ‘વ’ અંકુર અને ‘વ’ બીજથી ‘અ' અંકુર પેદા થતો નથી. તેથી તદ્ન બીજથી અન્ય અંકુરના અતિપ્રસંગનો ભંગ, અર્થાત્ અતિપ્રસંગનું નિરાકરણ, ઉપાદાનઉપાદેયભાવના નિયમથી થાય છે.
ઉત્થાન :- પૂર્વમાં કહ્યું એ રીતે, ઋજુસૂત્રનયે વ્યવહારનયનું નિરાકરણ કરીને સ્વપક્ષ પ્રમાણે પૂર્વ પૂર્વ ક્ષણ જ ઉત્તર ઉત્તર તાર્દશક્ષણની જનક છે, એ પ્રમાણે સ્થાપન કરીને, સ્વભાવથી જ કાર્ય સિદ્ધ થાય છે, એ સ્થાપન કર્યું. ત્યાં વ્યવહારનય દ્વારા દોષ ઉદ્ભાવન કરીને તેનું નિરાકરણ કરતાં ઋજુસૂત્રનય કહે છે
टीst :- न च चरमक्षणरूपबीजस्यापि द्वितीयादिक्षणरूपाङ्कुराऽजनकत्वाद्व्यक्तिविशेषमवलम्ब्यैव हेतुहेतुमद्भावोवाच्योऽन्यथा व्यावृत्तिविशेषानुगतप्रथमादिचरमपर्यन्ताङ्करक्षणान् प्रति व्यावृत्ति - विशेषानुगतानां चरमबीजक्षणादिकोपान्त्याङ्करक्षणानां हेतुत्वे कार्यकारणतावच्छेदककोटावेकैकक्षणप्रवेशाप्रवेशाभ्यां विनिगमनाविरहप्रसङ्गात्, तथा च तज्जातीयात् कार्यात् तज्जातीयकारणानुमानभङ्गप्रसङ्ग इति वाच्यं, सादृश्यतिरोहितवैसादृश्यानां बीजादीनामनुमानसंभवात्, प्रयोज्यप्रयोजकभावभङ्गस्यैवविपक्षबाधकतर्कस्य जागरूकत्वात्।
'ન........ ...કૃતિ વારૂં' સુધીના કથનનું સંક્ષેપથી યોજન આ પ્રમાણે છે- ઋજુસૂત્રનયને વ્યવહારનય
