________________
૧૭૦. • • • •
.
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
અધ્યાત્મમત પરીક્ષા.
:: .......... ગાથા ૨૪ માનવું પડ્યું, અને સાથે સહકારીચક્રને પણ હેતુરૂપે માનવું પડ્યું. તેથી એક કાર્ય પ્રતિ અનેક કારણો માનવ તેના કરતાં સહકારીચક્રને કાર્યની પ્રતિ કારણ માન્યા વગર, કાર્યની પૂર્વેક્ષણવર્તી જે બીજ છે, તેને વિલક્ષણ બીજત્વેન જ કારણ માનવું ઉચિત છે. અર્થાત્ કાર્યની પૂર્વેક્ષણ કરતાં અન્ય ક્ષણોવર્સી જે બીજ છે, તેના કરતાં વિલક્ષણ સ્વભાવવાળું તે બીજ છે, કે જે વિલક્ષણ સ્વભાવને કારણે અંકુરને પેદા કરી શકે છે; જ્યારે ચરમક્ષણથી પૂર્વેક્ષણવર્તી તે જ બીજ અંકુરરૂપ કાર્યને પેદા કરી શકતું નથી એમ માનવું તે ઉચિત છે. ફક્ત ચરમક્ષણમાં જ બીજ સહવર્તી જે સહકારીચક્ર દેખાય છે, તે અંકુર પ્રત્યે હેતુ નથી, પરંતુ નિમિત્તકારણ માત્ર છે, અર્થાત્ અવયંસંનિધિરૂપે ચરમક્ષણથી નિષ્પન્ન થતા અંકુરકાળમાં ઉપસ્થિત થાય છે, તેમ માનવું ઉચિત છે. એ પ્રકારનો આશય છે.
ઉત્થાન -પૂર્વમાં કહ્યું એ રીતે, ઋજુસૂત્રનયે વિલક્ષણ બીજપણાથી અંકુરનું હેતુપણું સ્વીકાર્યું.તેથા, સહકારીચકને હેતુરૂપે માનવાની આવશ્યકતા ન રહી, પરંતુ દીર્ઘકાળ અવસ્થિત એવા બીજમાં પણ ક્ષણ દ્વારા ભંગની કલ્પના પ્રાપ્ત થઇ; અર્થાત વ્યવહારનયને માન્ય એવા અનિયત કાળ અવસ્થિત એવા બીજમાં દરેક ક્ષણો દ્વારા પૂર્વપૂર્વ ક્ષણવર્તી બીજના ભંગની કલ્પના કરવી પડે છે. તેથી વ્યવહારનયને જે એક જ બીજરૂપે માન્ય છે તે જ બીજ દરેક ક્ષણવર્તી જુદું જુદું પ્રાપ્ત થવાથી દરેક જુદાં જુદાં અનેક બીજો છે એ પ્રમાણે ઋજુસૂત્રનયને સ્વીકારવું પડે છે. તેથી એક જ બીજ અનેક બીજો રૂપે માનવું તે ગૌરવ છે, એ પ્રકારની વ્યવહારનયની આપત્તિને સામે રાખીને જુસૂત્રનય કહે છે
ટીકાર્ય - “ક્ષમ ક્ષણભંગકલ્પનાનું ક્ષણ દ્વારા ભંગની કલ્પનાનું, ફલમુખપણું હોવાને કારણે અદોષપણું
ભાવાર્થ તાત્પર્ય એ છે કે ઋજુસૂત્રનય કહે છે કે, ક્ષણભંગની કલ્પના કરવાથી એક બીજાને બદલે દરેક ક્ષણવર્તી જુદાં જુદાં બીજોને માનવાં પડે છે, પરંતુ તે માન્યતા ગૌરવરૂપ નથી; કેમ કે ફલમુખગૌરવ તે દોષરૂપ નથી.
જેમ નાના પ્રકારના જીવને એકરૂપે માની લઇએ તો અનેકરૂપની કલ્પનાકૃત ગૌરવ પ્રાપ્ત ન થાય, પરંતુ દરેક જીવની જુદી જુદી સંવિત્તિઓ=સંવેદનાઓ, એક બીજાની પ્રતીતિના વિષય બનતા નથી; અને એક જીવ માની લેવાથી જુદા જુદા જીવોને થતી જુદી જુદી સંવિત્તિઓ એકને કેમ થતી નથી તેની સંગતિ થતી નથી. કેમ કે જો બધા જીવો એક હોય તો અન્યને થતી સુખ-દુઃખની સંવિત્તિઓ પોતાને પણ થવી જોઇએ, પરંતુ થતી નથી; તેથી તે સંવિત્તિરૂપ ફલની સંગતિ માટે અનેક જીવોની કલ્પનારૂપ ગૌરવ દોષરૂપ નથી, પરંતુ ફલનિરપેક્ષ એક જીવને માનવું તે લાઘવ દોષરૂપ છે. તે જ રીતે પ્રસ્તુતમાં પણ ક્ષણભંગની કલ્પના ફલમુખ હોવાને કારણે દોષરૂપ નથી.
તે આ રીતે-ઘટ કરતાં પટ જુદો છે તેમ માનવાનું કારણ તે બેનો સ્વભાવ જુદો છે. તેથી ઘટત અને પટવરૂપ સ્વભાવભેદને કારણે ઘટ અને પટને જુદા મનાય છે. તેમ બીજમાં પણ અંકુરજનનપરિણતિ અને અંકુરઅજનનપરિણતિરૂપસ્વભાવભેદથી ભેદ માનવો તેયુક્ત જ છે; અન્યથા ઘટ અને પટને પણ એક માનવાનો
