________________
૧૬૮
.
ગાથા - ૪૪
ટીકા - ચાનિસ્તુ મિયઃ સવ્ય
અધ્યાત્મમતપરીક્ષા કુમામતનનુમન્સ તથાદિ
ટીકાર્ય - વળી સાદ્વાદીઓ પરસ્પર સવ્યપેક્ષ જ=સાપેક્ષ જ, આ બંને મતને,=બૌદ્ધને સંમત સ્વભાવવાદ અને નૈયાયિકને સંમત હેતુવાદને, માને છે. તે આ પ્રમાણે -
--જુસૂત્રનયની માન્યતા -
डा:- सूक्ष्म सूत्रनयेन तावत्स्वभावादेव कार्य जायते, पूर्वक्षणविलक्षणचरमक्षणक्रोडीकृतस्वरूपस्यैव बीजस्याङ्करहेतुत्वात्, स्वस्य भावः कार्यजननपरिणतिरिति स्वभावार्थत्वात् परिणतिपरम्पराया एव चैकसंतानतया व्यवस्थिताया वस्तुत्वात्। न चेदेवमङ्करजननस्वभावं बीजं प्रागेवाङ्करं जनयेत्। “सहकारिलाभालाभाभ्यां हेतोः कार्यजननाजनने उपपत्स्येते" इति चेत्? न, सहकारिचक्रानन्तर्भावेन विलक्षणबीजत्वेनैवाङ्करहेतुत्वौचित्यात्, क्षणभङ्गकल्पनायाः फलमुखत्वेनाऽदोषत्वात्। न च सहकारिचक्रस्यातिशयाधायकत्वं त्वयापि कल्पनीयं तदपेक्षया तत्कार्यजनकत्वकल्पनमेवोचितमिति वाच्यं, पूर्वपूर्वक्षणानामेवोत्तरोत्तरतादृशक्षणजनकत्वात्, उपादानोपादेयभावनियमेनैवातिप्रसङ्गभङ्गात्।
ટીકાર્ય - સૂક્ષ્મ ઋજુસૂત્રનયથી સ્વભાવથી જ કાર્ય થાય છે, કેમ કે પૂર્વલણથી વિલક્ષણ એવી ચરમક્ષણથી કોડીકૃત (આક્રાંત) સ્વરૂપવાળા જ બીજનું અંકુર પ્રત્યે હેતુપણું છે.
ભાવાર્થ - વ્યવહારમાં કુશૂલસ્થાદિ બીજમાં પણ બીજરૂપે વ્યવહાર થાય છે, પરંતુ તે વખતે તેમાંથી અંકુર નિષ્પન્ન થતો નથી, પરંતુ અંકુરનિષ્પત્તિની પૂર્વેક્ષણ એ બીજની ચરમક્ષણ છે અને તે બીજની અન્ય પૂર્વક્ષણો કરતાં વિલક્ષણ કોટિની છે, કેમ કે અંકુરનિષ્પાદક સ્વભાવ તે જ ક્ષણમાં છે. તેથી તેવા સ્વરૂપવાળા જ બીજનું અંકુર પ્રત્યે હેતુપણું છે.
ઉત્થાન - અહીં પ્રશ્ન થાય કે વિલક્ષણ સ્વરૂપવાળા બીજનું અંકુર પ્રત્યે હેતુપણું છે, તેથી સ્વભાવનું હેતુપણું એ પ્રાપ્ત થતું નથી, તેથી સ્વભાવથી જ કાર્ય થાય છે તે કેમ કહેવાશે? તેના નિવારણ માટે કહે છે -
ટીકાર્ય - “સ્વય' સ્વનો ભાવ કાર્યજનન પરિણતિ, એ પ્રકારે સ્વભાવ અર્થપણું છે અને એકસંતાનપણા વડે વ્યવસ્થિત પરિણતિપરંપરાનું વસ્તુપણું છે, તેથી પૂર્વલણથી વિલક્ષણ ચરમણઆક્રાંત બીજનું અંકુર પ્રત્યે હેતુપણું છે. તેથી સૂક્ષ્મ ઋજુસૂત્રનયથી સ્વભાવથી જ કાર્ય ઉત્પન્ન થાય છે, એ અર્થ પ્રાપ્ત થાય છે.
ભાવાર્થ:- તાત્પર્ય એ છે કે, ઋજુસૂત્રનયની દષ્ટિએ દ્રવ્ય જેવી કોઇ અનુગત વસ્તુ નથી, પરંતુ એક સંતાનરૂપે બીજ-બીજ, એ પ્રકારની પરિણતિની પરંપરા જ બીજરૂપ વસ્તુ છે. અને ચરમક્ષણ સિવાયની પૂર્વેક્ષણની જે
