________________
૧૬... ... અધ્યાત્મમત પરીક્ષા.
ગાથા -૪૪ કેમ ઉત્પન્ન થયો? એ પ્રશ્નના સમાધાનમાં સ્વભાવવાદી કહે કે માટીમાં આ દિવસે જ ઘટની ઉત્પત્તિ થવાનો સ્વભાવ છે પૂર્વે નહિ. ત્યાં પ્રશ્ન થાય કે આ દિવસ પણ અત્યારે કેમ આવ્યો? પૂર્વે કેમ ન આવ્યો? તો સ્વભાવવાદી સમાધાન આપે કે આ દિવસનો પણ એવો સ્વભાવ છે કે આ દિવસે જ આવે પૂર્વે નહિ. આ રીતે સ્વભાવપરંપરાના આશ્રયણમાં અમને દોષ નથી, એમ સ્વભાવવાદી બૌદ્ધ કહે છે.”
તä.' સ્વભાવવાદી બૌદ્ધની સામે નૈયાયિક કહે છે કે, તે દિવસનું સ્વમાં જ ઉત્પત્તિસ્વભાવપણું માનવામાં આત્માશ્રય દોષ આવશે.
તાત્પર્ય એ છે કે, સ્વભાવની પરંપરા સ્વીકારતાં એ પ્રાપ્ત થયું કે, જે દિવસે ઘટ ઉત્પન્ન થાય છે તે દિવસ તે દિવસે કેમ આવ્યો? તેના સમાધાનમાં સ્વભાવવાદીએ કહ્યું કે, તે દિવસમાં તેવો સ્વભાવ છે કે તે દિવસને તે દિવસે ઉત્પન્ન કરે, તેથી તે દિવસરૂપ સ્વની ઉત્પત્તિમાં સ્વ જ કારણ થયું. આ રીતે આત્માશ્રય દોષ આવશે. અર્થાત જેમ ઘટની ઉત્પત્તિમાં ઘટ જ કારણ છે તેમ માની શકાય નહિ, તેમ તે દિવસની ઉત્પત્તિમાં તે દિવસનો સ્વભાવ જ કારણ છે તેમ માની શકાય નહિ. કેમ કે તે દિવસ હજી ઉત્પન્ન થયો નથી, કે જેમાં સ્વભાવ રહીને કાર્ય નિષ્પન્ન કરી શકે. આ પ્રકારના નૈયાયિકના કથનને સામે રાખીને, સ્વભાવવાદી કહે છે કે, તમારી વાત બરાબર નથી.
ફાની' કેમ કે હમણાં મધ્યાહ્ન છે એ પ્રકારના વ્યવહારથી, સમયની સ્વવૃત્તિનું પ્રામાણિકપણું છે, એમ કહ્યું. તેનું તાત્પર્ય એ છે કે, હમણાં મધ્યાહ્નકાળમાં, મધ્યાહ્ન છે એ પ્રકારનો વ્યવહાર છે, તેથી સમયની= કાળની, સ્વવૃત્તિનું પ્રામાણિકપણું છે, તેથી આ દિવસમાં આ દિવસ રહે છે એ પ્રકારનો વ્યવહાર થઈ શકે, માટે આ દિવસમાં એવો સ્વભાવ છે કે આ દિવસ આ દિવસને પેદા કરી શકે. આ રીતે સર્વ વસ્તુ સ્વભાવથી જ પેદા થાય છે, એ પ્રકારનો સ્વભાવવાદી બૌદ્ધનો મત છે તે અસત્ છે; એ પ્રમાણે હેતુવાદી તૈયાયિક કહે છે. અને તે નૈયાયિક બૌદ્ધમતનું નિરાકરણ કરીને સ્વપક્ષનું સ્થાપન કરે છે.
“નિરવંધત્વે' નિરવધિપણામાં અને અનિયત અવધિપણામાં કાદાચિત્વનો વ્યાઘાત હોવાથી બૌદ્ધનો મત અસત્ છે.
તાત્પર્ય એ છે કે, નૈયાયિક પરમાણુને નિત્ય માને છે, તેથી તેમના મતે પરમાણુ ત્રિકાળવર્તી અસ્તિત્વવાળો છે, તેથી કાળની અપેક્ષાએ પરમાણુની કોઇ અવધિ નથી. અને ચણકથી માંડીને ઉપર ઉપરનાં દરેક કાર્યો અનિયત કાળ સુધી સત્તાવાળાં છે, અર્થાત્ ક્વચિત એક ક્ષણ પણ સત્તા ધરાવે અને ક્વચિત્ અધિક ક્ષણ પણ સત્તા ધરાવે છે, તેથી તે કાર્યો અનિયત અવધિવાળાં છે. અને કાર્યનિષ્પત્તિ પ્રત્યે માત્ર સ્વભાવ જ કારણ છે, એમ બૌદ્ધ કહે છે તેને નૈયાયિક કહે છે કે નિરવધિપદાર્થમાં અને અનિયતઅવધિપદાર્થમાં સ્વભાવ કાદાચિત્ય છે એમ કહી શકાય નહિ; કેમ કે પદાર્થ જેટલો ટાઈમ અસ્તિત્વ ધરાવે તેટલો ટાઇમ એનો સ્વભાવ માની શકાય, કાદાચિત્ક સ્વભાવ માની શકાય નહિ. તેથી સહકારીકરણની અપેક્ષા રાખ્યા વગર સ્વભાવથી જ કાર્ય થાય છે એ પ્રકારનો બૌદ્ધમત અસત્ છે.
અહીં વિશેષ એ છે કે, સ્વભાવવાદી પદાર્થ ક્ષણિક માને છે. તેથી તેમના મત પ્રમાણે જે ક્ષણમાં કાર્ય પેદા થાય છે, તેની પૂર્વેક્ષણવર્તી જ પદાર્થ તે કાર્યને પેદા કરવાના સ્વભાવવાળો છે, અને તે એક જ ક્ષણ રહેનારો હોવાથી તે ક્ષણમાં જ ઉત્તરવર્તી કાર્યને પેદા કરવાનો સ્વભાવ છે, તેની પૂર્વવર્તી ક્ષણોમાં નહિ, એમ સ્વભાવવાદી માને છે. તેથી તેમના મત પ્રમાણે સ્વભાવના કદાચિત્વનો વ્યાઘાત નથી. પરંતુ વ્યવહારનો અનુભવ એ છે
