________________
ગાથા - ૪૪
અધ્યાત્મમતપરીક્ષા
૧૬૭
કે, ઉત્પન્ન થયેલો ઘટ અમુક દિવસો સુધી રહે છે, પ્રત્યેક ક્ષણે નાશ પામતો નથી, અને તેવા અનુભવ ઉપર ચાલનાર નૈયાયિકમત પોતાની માન્યતા પ્રમાણે પરમાણુને નિરવધિ માને છે, અને દ્યણુકાદિને અનિયત અવધિવાળા માને છે. તેથી ચણુકાદમાં અધિકાળ સુધી સ્વભાવ માની શકાય, કાદાચિત્કસ્વભાવ માની શકાય નહિ. આ પ્રમાણે નૈયાયિક પોતાની માન્યતાને સામે રાખીને કહે છે કે, નિરવધિપણામાં અને અનિયત અવધિપણામાં કાદાચિત્કત્વનો વ્યાઘાત છે, માટે બૌદ્ધમત અસત્ છે.
‘નિયત’ આ રીતે સ્વભાવના કાદાચિત્કત્વનો વ્યાઘાત હોવાને કારણે કાલનો નિયમ સ્વભાવથી સંભવે નહિ, એમ સિદ્ધ કર્યું. તેથી ત્યાં પ્રશ્ન થાય કે તો કાર્યની નિષ્પત્તિ સ્વભાવથી થાય છે એ સંગત થશે નહિ, તો કાર્યની ઉત્પત્તિનો હેતુ કોણ છે? તેનો ઉત્તર આપતાં નૈયાયિક કહે છે - નિયત એવા પ્રાચ્ય અવધિભૂતનું જ હેતુપણું છે.
તાત્પર્ય એ છે કે, કાર્યની પૂર્વમાં જે નિયત અવધિભૂત હોય તે જ હેતુ છે, પરંતુ અનિયત પ્રાચ્ય અવધિભૂત નહિ; જેમ ઘટની નિષ્પત્તિ પૂર્વે દંડ-ચક્ર-ચીવરાદિ સર્વત્ર ઘટકાર્ય પ્રતિ નિયત પ્રાચ્ય અવધિભૂત છે, તેથી તે હેતુ છે; ક્વચિત્ ઘટ નિષ્પત્તિ પૂર્વે ૨ાસભાદિ સ્થાન વિશેષમાં દેખાય, પણ સર્વત્ર તેનું અસ્તિત્વ હોતું નથી. તેથી નિયત પ્રાચ્ય અવધિભૂત નહિ હોવાને કારણે ૨ાસભાદિનું હેતુપણું નથી.
‘પારાન્તર’ અહીં પ્રશ્ન થાય કે, કાર્ય પ્રતિ નિયત પ્રાચ્ય અવધિભૂતનું જ હેતુપણું છે, તો સ્વભાવવાદ સર્વથા ઇષ્ટ નથી કે સ્વભાવવાદ પણ માન્ય છે? તેના સમાધાનરૂપે નૈયાયિક કહે છે કે, ઉપકારાંતર અનાધાનમાત્રથી સ્વભાવવાદનું ઇષ્ટપણું છે.
તાત્પર્ય એ છે કે, માટીમાં ઘટનિષ્પત્તિનો સ્વભાવ છે, તેથી માટીમાંથી ઘટ પેદા થાય છે; ત્યાં ઘટરૂપ કાર્ય કરવાનો ઉપકાર માટીમાં છે, તે રીતે સ્વભાવવાદ અમને ઇષ્ટ છે; પરંતુ ઉપકારાંતર આધાનરૂપે નહિ, તેમ નૈયાયિક કહે છે. અર્થાત્ તે માટી અન્ય કોઇ સામગ્રી વગર નિયત કાળમાં ઘટને પેદા કરે, તે રૂપ ઉપકારાંતરના આધાનથી સ્વભાવવાદ અમને ઇષ્ટ નથી.
અહીં વિશેષ એ છે કે, માટી ઘટને પેદા કરે છે, તેથી કાર્યની નિષ્પત્તિમાં સ્વભાવ ઉપકાર કરે છે, એમ કહેવાય છે, તે રીતે સ્વભાવવાદ નૈયાયિકને ઇષ્ટ છે; પરંતુ કાળના નિયમનરૂપ જે ઉપકારાંતર તેના આધાનથી સ્વભાવવાદનું ઇષ્ટપણું નથી. અર્થાત્ માટીમાં ઘટ કરવાનો સ્વભાવ છે તે ઇષ્ટ છે, પરંતુ નિયતકાળે ઘટની નિષ્પત્તિ પણ સ્વભાવથી જ થાય છે, તે ઇષ્ટ નથી.
‘નિયમરૂપ’ અહીં પ્રશ્ન થાય કે, ઉપકારાંતર અનાધાનમાત્રથી સ્વભાવવાદ ઇષ્ટ છે, તો હેતુવાદ કઇ અપેક્ષાએ ઇષ્ટ છે? તેથી કહે છે કે નિયમરૂપ અપેક્ષામાત્રથી જ હેતુવાદની પ્રવૃત્તિ છે. અર્થાત્ કાર્ય નિયત દેશમાં અને નિયત કાળમાં પેદા થાય છે, તે નિયમરૂપ અપેક્ષામાત્રથી જ હેતુવાદની પ્રવૃત્તિ છે.
તાત્પર્ય એ છે કે, માટીમાં ઘટ નિષ્પત્તિને અનુકૂળ સ્વભાવ છે, એ રૂપે સ્વભાવવાદ ઇષ્ટ છે; અને ઘટની જ્યાં નિષ્પત્તિ થાય છે ત્યાં અવશ્ય નિષ્પત્તિ પૂર્વે પ્રાગભાવ છે, અને જે કાળમાં ઘટની નિષ્પત્તિ થાય છે તેના પૂર્વકાળમાં પ્રાગભાવ આદિ સર્વસામગ્રી ત્યાં હોય છે, તેથી દેશ અને કાળના નિયમ માટે હેતુવાદની પ્રવૃત્તિ છે; માટે અન્ય દેશ અને અન્ય કાળમાં સામગ્રી આદિ નહિ હોવાને કારણે કાર્ય નિષ્પન્ન થતું નથી. એ પ્રકારે હેતુવાદી એવા નૈયાયિકનો મત છે.
