________________
ગાથા - ૪૪ અધ્યાત્મમતપરીક્ષા ..
- ૧૬૫ સ્વભાવથી નથી, તેથી સ્વભાવવાદીએ જે દાંતરૂપે દેશનિયમ ગ્રહણ કરેલ છે, તે અસંગત છે.
તાત્પર્ય એ છે કે, માટીમાંથી ઘડો પેદા થાય છે તંતુમાંથી નહિ, તેથી ઉપાદાનરૂપે દેશનિયમ પણ સ્વભાવથી છે એવું નથી, પરંતુ ઘટનો પ્રાગભાવ માટીમાં છે, અને તે પણ ઘટ નિષ્પત્તિ પ્રત્યે કારણ છે, તેથી માટીમાંથી જ ઘટ પેદા થાય છે, તંતુમાંથી નહિ.
અહીં “પ્રાગભાવાદિ' હેતુ છે, એમ એટલા માટે કહેલ છે કે, માટીરૂપ દેશમાં ઘટની નિષ્પત્તિ ફક્ત પ્રાગભાવથી થતી નથી, પરંતુ પ્રાગભાવ અને અન્ય ઈતર સામગ્રી જયાં પ્રાપ્ત થાય છે, ત્યાં કાર્યની નિષ્પત્તિ થાય છે. તેથી તે સામગ્રી પણ દેશનિયામક છે, અને જ્યાં પ્રાગભાવ હોય છે ત્યાં જ, જે કાળમાં અન્ય સર્વ સામગ્રી પ્રાપ્ત થાય છે ત્યારે કાર્ય થાય છે.
‘, તથાપિ' આ પ્રકારના નૈયાયિકના કથનનું નિરાકરણ કરતાં સ્વભાવવાદી બૌદ્ધ કહે છે કે, એ વાત બરાબર નથી, તો પણ આકાશમાં આકાશત્વ છે ઈત્યાદિરૂપ નિત્યદેશનિયમમાં સ્વભાવનું જ શરણપણું છે, એમ કહ્યું, તેનું તાત્પર્ય એ છે કે, હેતુવાદી તૈયાયિકે જે કહ્યું કે, કાર્યનો દેશનિયમ પણ પ્રાગભાવાદિ હેતુથી જ છે પણ સ્વભાવથી નહીં, એમ સ્વીકારી લઈએ તો પણ આકાશમાં આકાશત્વરૂપ જે સ્વભાવ છે તે રૂપ નિત્યદેશનિયમમાં સ્વભાવ જ માનવો પડશે=આકાશત્વ સ્વભાવ આકાશમાં જ છે, અન્યત્ર નહીં; તેનું નિયામક અન્ય કોઈ નથી, માટે હેતુવાદીને પણ નિત્યદેશનિયમમાં સ્વભાવ જ કારણ તરીકે સ્વીકારવો પડશે; અને તે જ અમને ( સ્વભાવવાદીને) દષ્ટાંત તરીકે અભિમત છે. અર્થાત્ આકાશમાં જેમ આકાશત્વ સ્વભાવને કારણે છે, તેથી આકાશત્વના દેશનિયમમાં સ્વભાવ કારણ છે, તેમ કાલનિયમનો પણ સ્વભાવથી જ સંભવ છે; માટે સર્વ વસ્તુ સ્વભાવથી જ ઉત્પન્ન થાય છે, તેમ સ્વભાવવાદી બૌદ્ધ કહે છે.
ચ” (જો કાલનિયમનો પણ સ્વભાવથી જ સંભવ હોય તો) જે વળી જે દિવસમાં ઘટની ઉત્પત્તિનો સ્વભાવ છે, તે દિવસ જ પૂર્વમાં કેમ નથી? એ પ્રમાણે નૈયાયિક અંતર્ગત કોઈ પૂછે છે, તે અસત્ છે, એમ કહ્યું. તેનું તાત્પર્ય એ છે કે, હેતુવાદી દ્વારા આ પ્રમાણે સ્વભાવવાદીને પુછાય છે કે, જે દિવસમાં ઘટની ઉત્પત્તિનો સ્વભાવ માટીમાં છે, તે દિવસ તે દિવસે જ કેમ પ્રાપ્ત થયો? પૂર્વમાં કેમ પ્રાપ્ત ન થયો? તેનું નિરાકરણ સ્વભાવવાદી કરી શકશે નહીં, પરંતુ હેતુવાદી કહી શકશે કે, દરેક દિવસ પોતાની મેળે આવે છે, અને જે દિવસે ઘટની ઉત્પત્તિની સામગ્રી પ્રાપ્ત થાય છે, ત્યારે અમારા મતમાં ઘટની નિષ્પત્તિ થાય છે; જ્યારે તમારા (સ્વભાવવાદીના) મતમાં જે દિવસે માટીમાં ઘટની ઉત્પત્તિનો સ્વભાવ હોય છે, તે દિવસે જ ઘટ ઉત્પન્ન થાય છે, અન્ય દિવસે નહિ. તેથી હેતુવાદી સ્વભાવવાદીને પૂછે છે કે, તે દિવસ પણ અત્યારે કેમ પ્રાપ્ત થયો? પહેલાં કેમ પ્રાપ્ત ન થયો? તેને સ્વભાવવાદી બૌદ્ધ કહે છે કે, તમારો (તુવાદીનો) આ પ્રશ્ન અસત્ છે. | ‘પરસ્થ'કેમ કે નૈયાયિકને કારણપરંપરાની જેમ અમને (સ્વભાવવાદીને) સ્વભાવની પરંપરાના આશ્રમમાં દોષ નથી, એમ કહ્યું. તેનું તાત્પર્ય એ છે કે, નૈયાયિકને કોઈ પૂછે કે ઘટ અત્યારે કેમ પેદા થયો? તો તેનું સમાધાન નૈયાયિક આપે કે ઘટને સામગ્રી અત્યારે પ્રાપ્ત થઈ. ત્યાં પ્રશ્ન થાય કે સામગ્રી અત્યારે કેમ પ્રાપ્ત થઈ? તેનું સમાધાન આપે કે કુંભારનો પ્રયત્ન અત્યારે છે. ત્યાં પ્રશ્ન થાય કે કુંભારનો પ્રયત્ન અત્યારે કેમ છે? તેનું સમાધાન આપે કે કુંભારને ઘટ કરવાની ઇચ્છા અત્યારે જ થઈ. કુંભારને ઘટ કરવાની ઇચ્છા અત્યારે જ કેમ થઇ, તો અંતે કહેવું પડશે કે કુંભારનો અત્યારે જ ઈચ્છા કરવાનો સ્વભાવ છે; આ રીતે જેમ પરને (નૈયાયિકને) કારણપરંપરા માન્ય છે, તેમ સ્વભાવવાદી એવા અમને સ્વભાવ પરંપરાના આશ્રયમાં દોષ નથી. તે આ રીતે - ઘટ આ દિવસે A-18
