________________
ગાથા - ૪૪ અધ્યાત્મમત પરીક્ષા
૧૬૩ આ પૂર્વપક્ષીનો કહેવાનો આશય એ છે કે, જેમ મરુદેવાદિને સ્વભાવથી કેવલજ્ઞાન થયું, તેમ જે લોકો ચારિત્રની આચરણાઓ કરે છે તેઓને પણ કેવલજ્ઞાન તો અંતરંગ પરિણામરૂપ સ્વભાવથી જ પ્રગટ થાય છે, અને બાહ્ય ક્રિયાઓ તો કેવલ કાયક્લેશરૂપ જ છે, પરંતુ કેવલજ્ઞાન સાથે તે ક્રિયાઓને કોઈ કાર્ય-કારણભાવ નથી. તેનો ઉત્તર આપતાં ગ્રંથકાર કહે છે કે, આ પ્રમાણે એકાંત સ્વભાવવાદને સ્વીકારીને તમે બૌદ્ધમતનો જ સ્વીકાર કર્યો છે, અને તે રીતે સંસારની દરેક પ્રવૃત્તિ પણ કરવાની જરૂર રહેતી નથી. જેમ કુર્તરૂપત્વવાળા બીજથી જ અંકુર થાય છે, તેથી અંકુરના અર્થીએ ખેતી આદિમાં પ્રવૃત્તિ કરવાની જરૂર રહેતી નથી, કેમ કે તે ક્રિયા તો બાહ્ય કાયક્લેશરૂપ જ છે, કાર્ય તો કુવૈદ્રરૂપત્વવાળા બીજથી જ થાય છે, આ પ્રકારે તમને આપત્તિ આવશે; એમ કહીને ગ્રંથકારને એ કહેવું છે કે, અમને આપત્તિ નહિ આવે, કેમ કે અમે માનીએ છીએ કે, નિશ્ચયનયથી તમામ કાર્યો સ્વભાવથી જ પ્રગટે છે; તેથી બાહ્ય આચરણ કરનારાઓને પણ કેવલજ્ઞાન પ્રગટે છે તે સ્વભાવને કારણે જ પ્રગટે છે; અને વ્યવહારનયથી બાહ્ય આચરણાજન્ય કાર્યની નિષ્પત્તિ છે, તેથી વ્યવહારનયને અવલંબીને કાર્યના અર્થીની બાહ્ય કારણમાં પ્રવૃત્તિની અનુપત્તિ નથી. એ પ્રમાણે કહે છે.
અહીં વિશેષ એ છે કે સ્વભાવથી જ કેવલજ્ઞાન થાય છે, તેનો આશય એ નથી કે સર્વથા વીર્યવ્યાપાર વગર જ કેવલજ્ઞાન થાય છે; પરંતુ બાહ્યક્રિયામાં જે પ્રયત્ન છે તે પુરુષકાર છે, તેનાથી કેવલજ્ઞાન થતું નથી પરંતુ અંતરંગ પરિણામરૂપ જે ક્ષયોપશમભાવ છે તેમાં યત્ન કરવાથી કેવલજ્ઞાન થાય છે; અને મરુદેવામાતાને પણ અંતરંગ પરિણામથી જ કેવલજ્ઞાન પ્રગટેલ, માટે અંતરંગ જ યત્ન કરવો જોઇએ, બાહ્યક્રિયામાં નહિ, તેમ આધ્યાત્મિકોનો આશય છે.
- ગાથા -
सव्वं सहावसज्झं णिच्छयओ, परकयं च ववहारा ।
एगन्ते मिच्छत्तं, उभयणयमयं पुण पमाणं ॥४४॥ (सर्व स्वभावसाध्यं निश्चयत:, परकृतं च व्यवहारात्। एकान्ते मिथ्यात्वं, उभयनयमतं पुनः प्रमाणम्॥४४॥ ) ગાથાર્થ - નિશ્ચયથી સર્વ કાર્ય સ્વભાવ સાધ્ય છે અને વ્યવહારથી (સર્વ કાર્ય) પરકૃતિ છે. =બાહ્યપ્રવૃત્તિજન્ય છે. એકાંતમાં મિથ્યાત્વ છે, વળી ઉભયનયનો મત પ્રમાણ છે.
ટીકા - “સર્વ વસ્તુ ખાવાવો–દ્યતે, રેનિયમ વનિયમરિ સ્વમાવત છવ સંમવાતુ "कार्यस्य देशनियमोऽपि प्रागभावादिहेतोरेवे"ति चेत्? न, तथाप्याकाश एव आकाशत्वमित्यादि नित्यदेशनियमे स्वभावस्यैव शरणत्वात्। यत्तु यस्मिन्नह्नि घटस्योत्पत्तिस्वभावस्तदहरेव पूर्वं कुतो नेति केनचित्पर्यनुयुज्यते, तदसत्, परस्य कारणपरम्पराया इव मम स्वभावपरम्पराया आश्रयणे दोषाभावात्। "तस्याह्नः स्वस्मिन्नेवोत्पत्तिस्वभावत्वे आत्माश्रय" इति चेत्? न, "इदानीं मध्याह्नः" इत्यादि व्यवहारात् समयस्य स्ववृत्तेः प्रामाणिकत्वादिति"- स्वभाववादिनो बौद्धस्य मतं;-"तदसत्, निरवधित्वेऽनियतावधित्वे वा कादाचित्कत्वव्याघातात्, नियतप्राच्यावधीभूतस्यैव हेतुत्वाद्, उपकारान्तरानाधानमात्रेण स्वभाववादस्येष्टत्वात्, नियमरूपापेक्षामात्रेणैव हेतुवादप्रवृत्तेः" इति हेतुवादिनो नैयायिकादेर्मतम्।
