________________
ગાથા - ૪૩
૧૬૧
. અધ્યાત્મમતપરીક્ષા પણ બાહ્યક્રિયાનો ઉપયોગ છે. અને પરંપરાએ બાહ્યક્રિયાનો ઉપયોગ હોવા છતાં તેનો અનાદર કરવામાં આવે તો, વર્તમાનકાળનાં ધર્મધ્યાનાદિ પણ સાક્ષાત્ મોક્ષનાં કારણ નથી પરંતુ પરંપરાએ નિર્વાણજનક છે તેથી, વર્તમાનકાલીન એવા ધર્મધ્યાનાદિના પણ અનાદરનો પ્રસંગ પ્રાપ્ત થાય.
અહીં વિશેષ એ છે કે, આધ્યાત્મિકો બાહ્યક્રિયાનો અપલાપ કરે છે, અને અધ્યાત્મની પ્રાપ્તિ માટે ધર્મધ્યાનાદિનો સ્વીકાર કરે છે, અને તેમાં ભરતાદિનું દષ્ટાંત ગ્રહણ કરે છે; તેથી ગ્રંથકાર કહે છે કે, ભરતાદિ પણ જન્માંતરમાં બાહ્યક્રિયાઓ સેવીને જ આ ભવમાં બાહ્યક્રિયા વગર કેવળજ્ઞાન પામ્યા, તેથી પરંપરાએ કારણભૂત બાહ્યક્રિયાનો તમે અપલાપ કરશો, અને સાક્ષાત્ કારણ એવા ધર્મધ્યાનાદિને જ અધ્યાત્મના ઉપાયરૂપે સ્વીકારશો તો વર્તમાનકાળના ધર્મધ્યાનાદિ પણ પરંપરાએ મોક્ષના કારણ છે માટે, મોક્ષના અર્થી દ્વારા તે ધર્મધ્યાનાદિનો પણ સ્વીકાર થઈ શકશે નહીં; તેથી અધ્યાત્મની પ્રવૃત્તિ જ થઈ શકશે નહિ.
ટીકા - નનુ તથાર્ષિ વ્યવહાદિય વિનાપિવાલીન વનજ્ઞાનોત્સવ્યવિવાદિષ્ટસાધનવિની कथं तत्र प्रवृत्तिः? इति चेत्? न तावदिष्टसाधनताज्ञानत्वेनैव प्रवर्तकता, अपि त्विष्टप्रयोजकत्वज्ञानत्वेनैव, अन्यथा तृपयर्थिनस्तन्दुलक्रयणादावप्रवृत्तिप्रसङ्गात् तत्त्वं च व्यवहारक्रियायामपि निराबाधमिति॥४३॥
ટીકાર્ય - “1'થી પૂર્વપક્ષી શંકા કરતાં કહે છે, તો પણ અર્થાત્ ભરતાદિમાં ભલે પૂર્વની ક્રિયા હોય તો પણ, વ્યવહાર ક્રિયા વિના પણ મરુદેવાદિને કેવલજ્ઞાનની ઉત્પત્તિ થયેલ હોવાને કારણે વ્યભિચાર આવતો હોવાથી, ઇષ્ટસાધનવગ્રહ (જ્ઞાન) વિના કેવી રીતે ત્યાં અર્થાત્ વ્યવહારક્રિયામાં પ્રવૃત્તિ થશે? અર્થાત નહિ થાય. તેનો ઉત્તર આપતાં ગ્રંથકાર કહે છે કે એમ ન કહેવું. ર તારિણ' કેમ કે ઇષ્ટસાધનત્વના જ્ઞાનત્વથી જ પ્રવર્તકતા નથી, પરંતુ ઈષ્ટપ્રયોજકત્વના જ્ઞાનત્વથી જ. (પ્રવર્તકતા છે). અન્યથા=ઈષ્ટપ્રયોજકત્વના જ્ઞાનત્વથી પ્રવર્તકતા ન માનો, અને ઈષ્ટસાધનત્વના જ્ઞાનત્વથી જ પ્રયોજકતા માનો તો, તૃતિના અર્થીની તંદુલક્રયણાદિમાં અપ્રવૃત્તિનો પ્રસંગ આવશે, અને ત્તત્ત્વ=ઈષ્ટપ્રયોજકત્વનું . જ્ઞાન, વ્યવહારક્રિયામાં પણ નિરાબાધ છે.
તિ શબ્દ કથનની સમાપ્તિ સૂચક છે.
ભાવાર્થ - પૂર્વપક્ષીનું કહેવું છે કે, ભરતાદિએ પૂર્વભવમાં વ્યવહારક્રિયા કરેલ છે, તેથી આ ભવમાં વગર ક્રિયાએ પણ કેવલજ્ઞાનની ઉત્પત્તિ થઈ, તો પણ મરુદેવાદિએ આ સંસારમાં ક્યારે પણ વ્યવહારક્રિયાઓ કરી નથી, આમ છતાં કેવળજ્ઞાનની ઉત્પત્તિ થઇ, તેથી વ્યવહારક્રિયામાં કેવળજ્ઞાન પ્રત્યેની કારણતા સ્વીકારવામાં વ્યભિચાર દેખાય છે; તેથી વ્યવહારની ક્રિયામાં ઇષ્ટસાધનતાનું જ્ઞાન થઈ શકે નહિ. તેથી કેવળજ્ઞાનના અર્થીની વ્યવહારમાં પ્રવૃત્તિ થાય નહિ, પરંતુ અંતરંગ જ અધ્યાત્મની પરિણતિમાં યત્ન થાય તે ઉચિત છે. એ પ્રકારનો પૂર્વપક્ષીનો આશય છે.
તેનો ઉત્તર આપતાં ગ્રંથકાર કહે છે કે, કાર્યના અર્થીની કારણમાં પ્રવૃત્તિ ઈષ્ટસાધનતાના જ્ઞાનથી થાય છે, તેવી રીતે ઇષ્ટપ્રયોજકતાના જ્ઞાનથી પણ થાય છે. જેમ તૃપ્તિનો અર્થી તૃપ્તિના ઉપાયભૂત ભોજનમાં પ્રવૃત્તિ કરે
