________________
૧૬૪
અધ્યાત્મમતપરીક્ષા
ગાથા - ૪૪
ટીકાર્ય :- ‘સર્વ' સર્વ વસ્તુ સ્વભાવથી જ ઉત્પન્ન થાય છે, કેમ કે દેશનિયમની જેમ કાલનિયમનો પણ સ્વભાવથી જ સંભવ છે.
અહીં પૂર્વપક્ષી નૈયાયિક આ પ્રમાણે કહે કે, કાર્યના દેશનો નિયમ પણ પ્રાગભાવાદિ હેતુથી જ છે. તેનો ઉત્તર આપતાં સ્વભાવવાદી કહે છે કે એમ ન કહેવું, કેમ કે તો પણ આકાશમાં આકાશત્વ છે ઇત્યાદિરૂપ નિત્યદેશનિયમમાં સ્વભાવનું જ શરણપણું છે.
જે વળી જે દિવસમાં ઘટની ઉત્પત્તિનો સ્વભાવ છે, તે દિવસ જ પૂર્વમાં કેમ નથી? એ પ્રમાણે કોઇ વડે પુછાય છે તે અસત્ છે, કેમ કે નૈયાયિકને કારણપરંપરાની જેમ મને=સ્વભાવવાદીને, સ્વભાવની પરંપરાના આશ્રયણમાં દોષનો અભાવ છે.
અહીં પૂર્વપક્ષી=નૈયાયિક આ પ્રમાણે કહે કે, તે દિવસનું સ્વમાં જ ઉત્પત્તિસ્વભાવપણું માને છતે આત્માશ્રયદોષ આવશે. તેનો ઉત્તર આપતાં સ્વભાવવાદી કહે છે કે એમ ન કહેવું, કેમ કે હમણાં મધ્યાહ્ન છે એ પ્રકારે વ્યવહારથી સમયની સ્વવૃત્તિનું પ્રામાણિકપણું છે, આ પ્રકારે સ્વભાવવાદી બૌદ્ધનો મત છે તે અસત્ છે. ( એ પ્રમાણે હેતુવાદી તૈયાયિક કહે છે.)
સ્વભાવવાદી બૌદ્ધમતનું નિરાકરણ કરીને, હેતુવાદી સ્વમતનું સ્થાપન કરે છે, અને બૌદ્ધમત કેમ અસત્ છે તેમાં હેતુ કહે છે
નિરવધિપણામાં અને અનિયત અવધિપણામાં કાદાચિત્કત્વનો વ્યાઘાત હોવાથી.(બૌદ્ધનો મત અસત્
છે.)
સ્વમતના સ્વીકારમાં આવતા દોષોના નિરાકરણ અર્થે, અને સ્વમતની પુષ્ટિ અર્થે, નૈયાયિક અન્ય હેતુઓ બતાવે છે
નિયત એવા પ્રાચ્ય અવધિભૂતનું જ હેતુપણું છે, (વળી) ઉપકારાંતર અનાધાનમાત્રથી સ્વભાવવાદનું ઇષ્ટપણું છે, (અને) નિયમરૂપ અપેક્ષામાત્રથી હેતુવાદની પ્રવૃત્તિ છે. આ પ્રકારે હેતુવાદી એવા નૈયાયિકાદિનો મત છે.
--
ભાવાર્થ :- ‘સર્વ વસ્તુ’ – સર્વ વસ્તુ સ્વભાવથી જ ઉત્પન્ન થાય છે, કેમ કે દેશનિયમની જેમ કાલનિયમનો પણ સ્વભાવથી જ સંભવ છે, એમ કહ્યું; તેનું તાત્પર્ય એ છે કે, કાર્યની નિષ્પત્તિમાં સામગ્રીને હેતુ માનનાર નૈયાયિકાદિનું એ કહેવું છે કે, માટીમાંથી ઘડો કોઇક વિવક્ષિત ક્ષણમાં કેમ પેદા થાય છે? અન્ય ક્ષણમાં કેમ પેદા થતો નથી? તેનું કારણ એ છે કે, જ્યારે ઘટને પેદા થવા માટે સામગ્રી પ્રાપ્ત થાય છે, તે સામગ્રીકાળમાં ઘટની નિષ્પત્તિ સામગ્રીને કા૨ણે છે, તેથી કાલનિયમના નિયામકરૂપે સામગ્રીને માનવું આવશ્યક ગણાય છે.
અહીં સ્વભાવવાદી કહે છે કે, જેમ તંતુમાંથી ઘટ નિષ્પન્ન થઇ શકતો નથી, તેનું કારણ તંતુનો તેવો સ્વભાવ નથી; પરંતુ માટીમાંથી જ ઘટ પેદા થાય છે, તેનું કારણ માટીનો તેવો સ્વભાવ છે; તેથી જેમ ઘટના દેશનિયમનમાં માટીનો સ્વભાવ જ કારણ છે, તેમ કાલનિયમનમાં પણ સ્વભાવ જ કારણ છે; કેમ કે ઉપાદાનથી ભિન્ન સામગ્રીને ઘટ પ્રતિ કારણ માનવાને બદલે, માટીનો તે કાળમાં જ ઘટનિષ્પાદક સ્વભાવ માની લેવાથી, અને અન્ય દૃષ્ટ કારણોને અવર્જ્યસન્નિધિરૂપે માની લેવાથી, લાઘવ છે.
‘ાર્યસ્થ’ અહીં નૈયાયિક આ પ્રમાણે કહે કે, કાર્યનો દેશનિયમ પણ પ્રાગભાવાદિ હેતુથી જ છે, પણ
