________________
ગાથા - ૪૪
અધ્યાત્મમત૫રીક્ષા
૧૬૯
બીજની પરિણતિઓ છે, તે અંકુરૂપ કાર્યજનનપરિણતિસ્વરૂપ નથી; જ્યારે ચરમક્ષણની જે પરિણતિ છે, તે અંકુરરૂપ કાર્યજનનપરિણતિસ્વરૂપ છે. તેથી “ચરમક્ષણવાળું બીજ=અંકુરૂપ કાર્યજનનને અનુકૂળ એવી પરિણતિ” એ અર્થ પ્રાપ્ત થયો. પરંતુ તે પરિણતિથી પૃથભૂત દીર્ઘકાળ અવસ્થિત સ્વરૂપવાળો બીજ નામનો કોઇ પદાર્થ ઋજુસૂત્રનયની દૃષ્ટિથી નથી.
સ્વભાવથી જ કાર્ય થાય છે એમ કહ્યું, ત્યાં સ્વભાવનો અર્થ કોઇ દ્રવ્યમાં રહેલો તેવો સ્વભાવ, કે જેનાથી કાર્ય થાય છે તેવો નથી; પરંતુ સ્વની કાર્યજનનને અનુકૂળ એવી પિ૨તિ એ સ્વભાવનો અર્થ છે. સ્વ=એકસંતાનરૂપે રહેલી વસ્તુ=એક સંતાનની પરિણતિની પરંપરા, તેનો ભાવ=જે વિવક્ષિત કાર્ય છે તેને પેદા કરનારી પરિણતિ, પ્રસ્તુતમાં અંકુરૂપ કાર્યને પેદા કરનારી પરિણતિ અંકુરનિષ્પત્તિની પૂર્વક્ષણમાં જ છે, અને તે જ સ્વભાવ શબ્દથી વાચ્ય છે, અને તે જ ચરમક્ષણઆક્રાંત બીજ છે, એ પ્રમાણે વ્યવહાર થાય છે. તેથી ચરમક્ષણઆક્રાંત બીજ તે સ્વભાવરૂપ છે. માટે સ્વભાવથી જ કાર્ય થાય છે, એ અર્થ પ્રાપ્ત થાય છે.
ઉત્થાન ઃ- સ્વકથનની પુષ્ટિ કરતાં ઋજુસૂત્રનય કહે છે
ટીકાર્ય :- ‘ન ચેવેવમ્ ’જો તું આમ ન માને=વ્યવહારનય આમ ન માને=ચરમક્ષણઆક્રાંત બીજ જ અંકુરને પેદા કરે છે એમ ન માને, પરંતુ અંકુરના પ્રતિ બીજત્યુંન બીજ હેતુ છે એમ માને, તો અંકુરજનનસ્વભાવવાળા બીજે પૂર્વમાં જ=ચ૨મક્ષણની પૂર્વમાં જ, અંકુરને પેદા કરવું જોઇએ.
ઉત્થાન :- ઋજુસૂત્રનયે વ્યવહારનયને આપેલી આપત્તિનું નિરાકરણ કરતાં વ્યવહારનય કહે છે –
--
-
ટીકાર્ય :- ‘સહારિ' સહકારીના લાભ અને અલાભ દ્વારા હેતુથી–બીજરૂપ હેતુથી, કાર્યજનન અને અજનન ઉત્પન્ન થશે, તેથી કોઇ દોષ આવશે નહિ. વ્યવહારનયના મતને નિરાકરણ કરતાં ઋજુસૂત્રનય કહે છે કે વાત બરાબર નથી; કેમ કે સહકારીચક્રના અનંતર ભાવ વડે વિલક્ષણ બીજપણાથી જ બીજનું અંકુર પ્રત્યે હેતુપણું ઉચિત છે.
ભાવાર્થ :- વ્યવહારનયનું તાત્પર્ય એ છે કે, બીજ બીજત્વેન જ અંકુર પ્રત્યે જનનસ્વભાવવાળું છે. પૂર્વક્ષણમાં બીજરૂપ હેતુને સહકારીનો અલાભ હોવાથી કાર્યજનન થયું ન હતું, અને ચરણક્ષણમાં સહકારીનો લાભ હોવાથી બીજરૂપ હેતુથી અંકુરરૂપ કાર્યજનન થાય છે, માટે ચ૨મક્ષણ પૂર્વમાં અંકુરને પેદા થવાની જે આપત્તિ ઋજુસૂત્રનયે આપેલી તે વ્યર્થ છે.
વ્યવહારનયના મતનું નિરાકરણ કરતાં ઋજુસૂત્રનય કહે છે કે, એમ ન કહેવું, કેમ કે સહકારીચક્રના અનંતરભાવ વડે વિલક્ષણ બીજપણાથી જ બીજનુ અંકુર પ્રત્યે હેતુપણું ઉચિત છે.
તાત્પર્ય એ છે કે, આ રીતે વ્યવહારનયની માન્યતાની સંગતિ કરતાં અંકુર કાર્ય પ્રતિ બીજને હેતુરૂપે
