________________
૧૬૨
. . . અધ્યાત્મમત પરીક્ષા
ગાથા - ૪૩-૪૪ છે, ત્યાં ભોજનક્રિયામાં પણ ઈષ્ટસાધનતાનું જ્ઞાન છે; અને તૃપ્તિનો અર્થી ચોખાની ખરીદીમાં પણ પ્રવૃત્તિ કરે છે, ત્યાં તૃપ્તિનો અર્થી જાણે છે કે ચોખા ખરીદવા એ તૃપ્તિનો ઉપાય નથી, પરંતુ તૃપ્તિનો પ્રયોજક છે; આથી જ કોઇ વ્યક્તિએ ચોખા ખરીદ કર્યા ન હોય, અને પોતાના ખેતર આદિમાંથી પ્રાપ્ત થયા હોય, કે ઘરમાં વિદ્યમાન હોય, તો ભોજનની પ્રાપ્તિ કરી શકે છે; અને ક્વચિત્ અન્ય પાસેથી ભોજનની પ્રાપ્તિ થાય તો પણ, ભોજનની ક્રિયાથી તૃમિ મેળવી શકે છે; એથી તૃપ્તિનો ઉપાય ચોખાની ખરીદી આદિની ક્રિયા નથી, પરંતુ ચોખાની ખરીદી આદિની ક્રિયા તૃપ્તિની પ્રયોજક છે. તેવી જ રીતે વ્યવહારની ક્રિયાઓ કેવળજ્ઞાનની પ્રયોજક છે, તેથી જ મરુદેવાદિને વ્યવહારની ક્રિયા વગર પણ અંતરંગ યત્નથી કેવળજ્ઞાન પેદા થયું; તો પણ જેમ ભોજનની પ્રાપ્તિ તંદુલની ખરીદી આદિથી બહુલતાએ પ્રાપ્ત થાય છે, અને ક્વચિત્ અન્ય પાસેથી સીધા ભોજનની પ્રાપ્તિ થાય છે; તેમ બહુલતાએ વ્યવહારની ક્રિયાથી કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત થાય છે, અને ક્વચિત્ વ્યવહારની ક્રિયા વગર પણ સીધા અંતરંગ યત્નથી કેવળજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ થાય છે. તેથી કાર્યનો અર્થી ઇષ્ટપ્રયોજકતાના જ્ઞાનથી વ્યવહારની ક્રિયામાં પ્રવૃત્તિ કરે છે.
અહીં વિશેષ એ છે કે ઇષ્ટનું સાધન તે જ કહેવાય કે જેની પ્રાપ્તિથી કાર્યની નિષ્પત્તિ થાય, અને જેના અભાવમાં કાર્ય નિષ્પન્ન ન જ થાય; પરંતુ ઈષ્ટનું પ્રયોજક તો એ પણ બની શકે, કે જેમાં ઇષ્ટનો અર્થી ઇષ્ટની સિદ્ધિ માટે સુગમ ઉપાયરૂપે જાણીને તેમાં પ્રવૃત્તિ કરે, ક્વચિત્ તેના વગર પણ કાર્ય થતું હોય તો પણ તેને ઇષ્ટપ્રયોજક કહેવાય. અને પ્રસ્તુત વ્યવહારક્રિયામાં વિવેકીને ઇષ્ટપ્રયોજકત્વનું જ્ઞાન છે અને તે જ પ્રવૃત્તિનો નિયામક છે; માટે દોષ નથી.IN૪૩
અવતરણિકા -૩થ મવાલીનામવાન્વેષાસ્વિમાવાવનિર્વાઇનામરંમવાવ ત્રદુતરવા - क्लेशजनिकायां व्यवहारक्रियायां कथमिव प्रेक्षावन्तः प्रवर्त्तन्ताम्? इति चेत्? नूनमेवं सौगतमतावलम्बी कथमन्यत्रापि प्रवर्त्तिष्यते भवान्? अस्माकं तु निश्चयतः सर्वस्यैव स्वभावादेव संभवाद् व्यवहारादेव बाह्यकरणजन्यत्वाद्वस्तुतो न प्रवृत्त्यनुपपत्तिरित्युपदिशति
અવતરણિતાર્થ “મથી પૂર્વપક્ષીની શંકાનું ઉત્થાન કરે છે
મરુદેવાદિની જેમ બીજાઓને પણ સ્વભાવથી જ નિર્વાણલાભનો સંભવ હોવાથી કેવળ બહુતર કાયક્લેશની જનિકા એવી વ્યવહારક્રિયામાં કેવી રીતે બુદ્ધિશાળી પ્રવર્તે? અર્થાત્ ન પ્રવર્તે. આ રીતે ‘ત્તિ વે' સુધી શંકા કરેલ છે. તેનો ઉત્તર આપતાં કહે છે. આ રીતે સૌગતમતનું અવલંબન કરનાર તમે અન્યત્ર પણ સંસારની અન્ય પ્રવૃત્તિમાં પણ, કેવી રીતે પ્રવર્તશો? અર્થાતુ અન્યત્ર પ્રવૃત્તિ નહિ થાય. વળી અમને તો નિશ્ચયથી સર્વનો જ=સર્વકાર્યનો જ, સ્વભાવથી જ સંભવ હોવાને કારણે વ્યવહારથી જ બાહ્યકરણનું જન્યપણું હોવાથી વસ્તુતઃ પ્રવૃત્તિની અનુપપત્તિ નથી. એ પ્રકારે ઉપદેશ આપે છે.
ભાવાર્થ - અથ'થી પૂર્વપક્ષીને એ કહેવું છે કે, જેમ મરુદેવાદિને સ્વભાવથી જ કેવલજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ થઈ, તેમ અન્યને પણ થઈ શકે છે. તેથી ફક્ત ઘણા કાયક્લેશને પેદા કરનાર એવી સંયમની વ્યવહારની આચરણાઓમાં વિચારક કેવી રીતે પ્રવૃત્તિ કરે?
