________________
૧૪૬
અધ્યાત્મમતપરીક્ષા
સ્વયોગ્ય અતિકર્કશ મુનિ આચરણા કરે છે તે ઉત્સર્ગરૂપ છે, તેથી તે અપવાદસાપેક્ષ ઉત્સર્ગ છે.
અહીં વિશેષ એ છે કે, જ્યારે મુનિ તપ-ધ્યાનમાં યતમાન હોય ત્યારે પણ, અમુક મર્યાદા પછી તપધ્યાનની વૃદ્ધિ અસંભવિત થાય તેવી સ્થિતિ ઉત્પન્ન ન થાય તે પહેલાં, શરીરને આહારાદિ પણ મારે આપવા છે તે પ્રકારની સ્વયોગ્ય મૃદુઆચરણારૂપ અપવાદની અપેક્ષાવાળી, તે તપ-ધ્યાનના યત્નરૂપ કર્કશ આચરણા છે; તેથી તે અપવાદસાપેક્ષ ઉત્સર્ગરૂપ છે. અને જ્યારે આહારાદિમાં યતમાન હોય ત્યારે, સ્વયોગ્ય મૃદુ આચરણા કરે છે તે વખતે પણ, આગળમાં મારે તપ-ધ્યાનમાં પ્રવર્તવું છે તે રૂપ, સ્વયોગ્ય અતિકર્કશ પણ આચરણા છે; માટે મુનિ તપ-ધ્યાનમાં ઉપકારક હોય એવા જ આહારાદિમાં યતમાન હોય, પણ તેનાથી અધિકમાં જે પરિહાર કરે છે તે ઉત્સર્ગસાપેક્ષ અપવાદરૂપ છે. કેમ કે તે વખતની આહારાદિની અપવાદરૂપ મૃદુ આચરણા છે, તે અધિક આહારાદિના પરિહાર અને ભાવિમાં આચરણીય એવા તપ-ધ્યાનરૂપ ઉત્સર્ગ સાપેક્ષ છે.
ગાથા - ૩૮
અહીં ઉત્સર્ગ, અપવાદ, અપવાદસાપેક્ષ ઉત્સર્ગ અને ઉત્સર્ગસાપેક્ષ અપવાદ એમ ચારભેદો છે. તેમાં કેવલ ઉત્સર્ગ કે કેવલ અપવાદ આચરણીય નથી, પરંતુ ઉત્સર્ગ અને અપવાદનું સ્વરૂપ બતાવ્યું છે અને અપવાદસાપેક્ષ ઉત્સર્ગ અને ઉત્સર્ગસાપેક્ષ અપવાદ તે બે જ આચરણીય છે.
-
ઉત્થાન :- પૂર્વમાં બતાવ્યું કે અપવાદસાપેક્ષ ઉત્સર્ગ અને ઉત્સર્ગસાપેક્ષ અપવાદ આચરણીય છે. તેની જ પુષ્ટિ કરવા માટે, તેનાથી વિપરીત આચરણામાં દોષ છે તે બતાવીને, આહાર-વિહારમાં દોષ નથી, તેમ પૂર્વપક્ષી સ્થાપન કરતાં કહે છે
-
टीst :- ग्लानत्वादिनाप्याहारविहारयोरल्पलेपभयेनाप्रवृत्तावतिकर्कशाचरणेन शरीरं पातयित्वा स्वर्लोकगमने तत्र संयमवमनात् महान् लेप इति न श्रेयानपवादनिरपेक्ष उत्सर्गः, ग्लानत्वाद्यनुरोधेनाहारविहारयोरल्पलेपत्वं विगणय्य यथेष्टप्रवृत्तौ मृद्वाचरणेनासंयतजनसमानतया महानेव लेप इति नोत्सर्गनिरपेक्षोऽपवादः श्रेयानिति व्यवस्थया नाहारविहारयोर्दोष" इति चेत् ? तदिदमन्यत्रापि तुल्यं, अत एवौघिकौपग्रहिकादिव्यवस्था पञ्चभिः स्थानैरचेलतादिप्राशस्त्यं च समये व्यवस्थितमिति ॥३८॥
ટીકાર્ય :- ‘જ્ઞાન’ ગ્લાનત્વાદિ દ્વારા પણ આહાર-વિહારમાં અલ્પલેપના ભયને કારણે અપ્રવૃત્તિ કરાયે છતે, અતિકર્કશ આચરણ દ્વારા શરીરનો પાત કરીને સ્વર્ગલોકગમનમાં ત્યાં=સ્વર્ગલોકમાં, સંયમના વમનથી મહાન લેપ છે. એથી કરીને અપવાદથી નિરપેક્ષ ઉત્સર્ગ શ્રેયસ્કરી નથી. ગ્લાનત્વાદિના અનુરોધથી આહાર-વિહારમાં અલ્પલેપપણાને નહિ ગણીને યથેષ્ટ પ્રવૃત્તિ કરાયે છતે, મૃદુ આચરણાથી અસંયતજનને સમાનપણાથી, મહાન જ લેપ છે. એથી કરીને ઉત્સર્ગથી નિરપેક્ષ અપવાદ પણ શ્રેયસ્કરી નથી.
‘કૃતિ વ્યવસ્થયા’ - એ પ્રમાણે વ્યવસ્થા હોવાને કારણે=ઉત્સર્ગ-અપવાદની મૈત્રીથી આચરણા અનુજ્ઞાત છે, પરંતુ તેના વિરોધથી નહિ, એ પ્રકારની વ્યવસ્થા હોવાને કારણે, આહાર-વિહારમાં દોષ નથી. (કેમ કે આહારવિહારની પ્રવૃત્તિ ન કરવામાં આવે તો અપવાદનિરપેક્ષ કેવલ ઉત્સર્ગ પ્રાપ્ત થાય, માટે દોષરૂપ બને.) આ પ્રમાણે પૂર્વપક્ષી કહે તો, ગ્રંથકાર તેનો ઉત્તર આપતાં કહે છે
