________________
:
••• ..........૧૫૧
ગાથા - ૩૯.
છેઅધ્યાત્મમત પરીક્ષા છે. કેમ કે ભાવપરિણતિ એ કઠોરતાના પરિણામરૂપ છે, તેથી મોહનીયના ઉદય વિના સંભવે નહિ. દ્રવ્યપરિણતિ એ દ્રવ્યાશ્રવરૂપ છે, કેમ કે દ્રવ્યપરિણતિ એ યતનાવાળા મુનિને અનાભોગથી થતી હિંસાની ક્રિયારૂપ છે. તે દ્રવ્યહિંસાની ક્રિયા ભાવહિંસારૂપ ભાવાશ્રવના કારણભૂત છે, તેથી તે દ્રવ્યાશ્રવરૂપ છે. યદ્યપિદ્રવ્યહિંસા મુનિને ભાવાશ્રવની કારણભૂત બનતી નથી, પરંતુ સામાન્ય રીતે દ્રવ્યથી કરાતી હિંસા તે પરિણામની કઠોરતારૂપ ભાવહિંસાનું કારણ છે તેથી, ભાવહિંસારૂપ ભાવાશ્રવનું કારણ હોય તે દ્રવ્યાશ્રવ કહેવાય તેથી, દ્રવ્યહિંસાને દ્રવ્યાશ્રવરૂપ કહેલ છે. જ્યારે ભાવપરિણતિ ભાવના કારણભૂત મોહના ઉદયથી થાય છે, તેથી દ્રવ્યહિંસા પણ મોહની સત્તાથી જન્ય છે.
તેનું વિશેષ તાત્પર્ય આ કોષ્ટક દ્વારા સમજી શકાશે.
(કાર્ય) મોહનો ઉદય > કારણ. ભાવપરિણતિ - કાર્ય
(કારણ) મોહની સત્તા –> કારણ. દ્રવ્યપરિણતિ - કારણ ઉપરના કોષ્ટકનું ફલિતાર્થ આ પ્રમાણે છે.
ભાવપરિણતિનું કારણ દ્રવ્યપરિણતિ છે, તેથી ભાવપરિણતિ જ્યારે મોહના ઉદયથી જન્ય છે, ત્યારે મોહના ઉદયના કારણભૂત એવી મોહની સત્તા, દ્રવ્યપરિણતિનું કારણ છે.
આમ કરીને પૂર્વપક્ષીને એ કહેવું છે કે કેવલીને મોતની સત્તા નથી તેથી તેઓને દ્રવ્યહિંસા અને ભાવહિંસા બંને નથી, કેમ કે કેવલીને કેવલજ્ઞાન અને સાયિકભાવનું વીર્ય છે તેથી તેઓ અવશ્ય દ્રવ્યહિંસાનો પણ પરિહાર કરી જ શકે છે.
ઉત્થાન - પૂર્વમાં કહ્યું કે, દ્રવ્યપ્રાણાતિપાત દ્રવ્યથી આશ્રવરૂપ છે. ત્યાં પ્રશ્ન થાય કે આત્મામાં કોઈ હિંસાને અનુકૂળ પરિણતિ નહિ હોવા છતાં દ્રવ્યથી પ્રાણાતિપાતને આશ્રવરૂપે કઈ રીતે કહી શકાશે? તેથી પૂર્વપક્ષી કહે
ટીકાર્ય - “સૂક્ષ્મyવ્યાવીના - સૂક્ષ્મ પૃથ્વી આદિની જેમ અવિરતિ પ્રત્યય કર્મબંધનું હેતુપણું દ્રવ્યપ્રાણાતિપાતનું છે, તેથી દ્રવ્યથી આશ્રવરૂપ છે. તેથી મોહના ઉદયથી ભાવપ્રાણાતિપાત અને મોહની સત્તાથી દ્રવ્યપ્રાણાતિપાત થાય છે, ઇત્યાદિ અભિમાન પણ કેટલાકનું=પૂર્વપક્ષીનું, વિચારણીય જ છે, એમ ગ્રંથકાર કહે
-
ભાવાર્થ - તાત્પર્ય એ છે કે, શાસ્ત્રમાં ચાર પ્રકારનાં પ્રાણાતિપાત કહ્યાં છે. તેથી ભાવપ્રાણાતિપાત એ વિશેષ કર્મબંધનું કારણ છે, દ્રવ્યપ્રાણાતિપાત અલ્પ કર્મબંધનું કારણ છે. કેમ કે જેમ સૂક્ષ્મ પૃથ્વીકાયાદિને અલ્પ કર્મબંધ થાય છે, તેમ બાર પ્રકારની અવિરતિમાં જીવની દ્રવ્યહિંસારૂપ જે અવિરતિ છે, તત્રત્યય કર્મબંધનો હેતુ દ્રવ્યહિંસા થાય છે, તેથી શાસ્ત્રમાં ચારેય પ્રકારની હિંસાને હિંસારૂપે કહેલ છે, એમ પૂર્વપક્ષીનો આશય છે. દી: ‘ત્યાગમમાન અહીં મારિ પદથી એ કહેવું છે કે, પૂર્વપક્ષીનું જે પ્રાણાતિપાતની દ્રવ્ય અને ભાવપરિણતિ
