________________
૧૫૪
અધ્યાત્મમતપરીક્ષા
ગાથા - ૩૯-૪૦
ટીકાર્થ :- ‘પરેષાં’ વળી ૫૨ને=દિગંબરને, પરપ્રવૃત્તિનું જ=પુદ્ગલની પ્રવૃત્તિમાત્રનું જ, મોહજન્યપણું હોવાથી, તત્કાર્યની=મોહના કાર્યની, ભાવ અને દ્રવ્ય પરિણતિ તદુદય અને સત્તાથી=મોહના ઉદય અને સત્તાથી, સંગત થાય છે.
દિગંબરની આ માન્યતા પણ ઉચિત નથી તે બતાવતાં કહે છે
ટીકાર્થ :- ‘- વ’ અને આ પણ સંગત નથી, અર્થાત્ દિગંબરની માન્યતા છે કે પુદ્ગલની પ્રવૃત્તિ મોહજન્ય છે એ પણ સંગત નથી, કેમ કે યોગજન્યપ્રવૃત્તિમાં મોહનું અન્યથાસિદ્ધપણું છે. અન્યથા=યોગજન્યપ્રવૃત્તિમાં મોહને અન્યથાસિદ્ધ ન માનો અને મોહનું કારણપણું માનો તો, પ્રવૃત્તિ પ્રત્યે મોહનો ઉદય કે મોહની સત્તા એ બે કારણોમાંથી કોને કારણ તરીકે માનવું, તેમાં વિનિગમનાવિરહનો પ્રસંગ આવશે અને અતિપ્રસંગ આવશે એ પ્રમાણે દિશાસૂચન છે.
ભાવાર્થ :- તાત્પર્ય એ છે કે, પરપ્રવૃત્તિનું દિગંબર મોહજન્યપણું માને છે, તેથી મોહના કાર્યરૂપ એવી પ્રાણાતિપાતાદિની દ્રવ્ય અને ભાવપરિણતિરૂપ જે પરપરિણતિ છે, તે દિગંબરમત પ્રમાણે કહી શકાય કે મોહના ઉદયથી ભાવપરિણતિ છે અને મોહની સત્તાથી દ્રવ્યપરિણતિ છે; પરંતુ પુદ્ગલની પ્રવૃત્તિને તેઓ મોહજન્ય કહે છે એ સંગત નથી, અને તેમાં હેતુરૂપે કહેલ કે યોગજન્યપ્રવૃત્તિમાં મોહનું અન્યથાસિદ્ધપણું છે. તેનું તાત્પર્ય એ છે કે, અપ્રમત્ત યતિ યતનાપૂર્વક ગમનચેષ્ટા કરતો હોય ત્યારે, અનાભોગથી કોઇ જીવની દ્રવ્યહિંસા થાય, તે દ્રવ્યહિંસારૂપ પ્રવૃત્તિ યોગજન્ય છે, એ યોગજન્ય પ્રવૃત્તિમાં મોહનું અન્યથાસિદ્ધપણું છે. ત્યાં મોહનો ઉદય પ્રવૃત્તિનો નિયામક જણાતો નથી, પરંતુ મોહની જે સત્તા છે તે પણ હિંસામાં પ્રવૃત્તિરૂપે મુનિને પ્રવર્તાવે છે તેમ દેખાતું નથી, તેથી મોહની સત્તા પણ તે પ્રવૃત્તિ પ્રત્યે અન્યથાસિદ્ધ છે. આમ છતાં, મોહની સત્તાને દ્રવ્યહિંસા પ્રત્યે જો હેતુ કહીએ તો, મુનિને મોહના ઉદયથી કે મોહની સત્તાથી દ્રવ્યહિંસામાં પ્રવૃત્તિ છે, તે બંનેમાં કોઇ વિનિગમક નથી. આનું સમાધાન પૂર્વપક્ષી આ રીતે કરે કે, મુનિને હિંસામાં પ્રવૃત્તિ ઇચ્છાપૂર્વક થયેલ નથી, પરંતુ અહિંસામાં પૂરેપૂરા યતમાન હોવા છતાં અનાભોગને કારણે થયેલ છે, તેથી હિંસાને અનુકૂળ ઇચ્છારૂપ મોહનો ઉદય ત્યાં નથી, તે જ વિનિગમક છે, તેથી મોહની સત્તાથી ત્યાં પ્રવૃત્તિ છે તેમ માનવું ઉચિત છે; માટે બીજો હેતુ કહે છે – અતિપ્રસંગ હોવાને કારણે મોહ અન્યથાસિદ્ધ છે. તેનું તાત્પર્ય એ છે કે, મુનિને યોગથી થનારી પ્રવૃત્તિ પ્રત્યે મોહની સત્તા કારણ માનીએ તો કેવલીને પણ વાદળાની જેમ સહજ વિહારાદિની પ્રવૃત્તિ દિગંબર માને છે, અને વિહારાદિની પ્રવૃત્તિકાળમાં કેવલી સયોગી છે તેથી સયોગી કેવલીમાં યોગથી થનારી પ્રવૃત્તિ હોવાને કારણે મોહની સત્તા માનવાનો અતિપ્રસંગ પ્રાપ્ત થશે. માટે પરપ્રવૃત્તિનું મોહજન્યપણું નથી.II૩૯ll
-
અવતરણિકા :- અથેમુપસંહરન્નાહ
અવતરણિકાર્થ :- હવે એનો =ધર્મનું ઉપકરણ અધ્યાત્મનું વિરોધી છે એ પ્રકારના દિગંબરના વક્તવ્યનું નિરાકરણ કરીને ગાથા-૪ માં બતાવેલ કે મુનિને વસ્ત્ર ધર્મમાં ઉપકારક છે એનો, ઉપસંહાર કરતાં કહે છે
