________________
૧૫૮
અધ્યાત્મમતપરીક્ષા
251 :- पञ्चभिः समितिभिस्तिसृभिर्गुप्तिभिश्च सहितः साधुः सिद्धान्तोदितालयविहारस्थानाऽऽचङ्क्रमणादिविविधव्यवहारक्रियां परिशील्य तत्रैव दत्तदृष्टितयेन्द्रियनिरोधेन बाह्यव्यापाराभावात् चित्तस्यैकाग्रतया परमात्मतत्त्वसंवित्तिरूपमात्मध्यानमाप्नोति साधुः, नत्वन्यथैव, हेत्वभावाद् ॥४२॥
ગાથા - ૪૨-૪૩
ટીકાર્ય :- ‘પશ્ચમિ:' પાંચ સમિતિઓથી અને ત્રણ ગુપ્તિઓથી યુક્ત એવો સાધુ, સિદ્ધાંતમાં કહેવાયેલ આલયવિહાર-સ્થાન-ચંક્રમણાદિરૂપ વિવિધ પ્રકારની વ્યવહારક્રિયાઓનું સાધુ=શોભન, પરિશીલન કરીને (=ક્રિયાઓના પુનઃ પુનઃ સેવનથી આત્મસાત્ કરીને), ત્યાં જ=વિવિધ પ્રકારની ક્રિયામાં જ, દત્તદૃષ્ટિપણું હોવાને કારણે=દઢત યત્ન હોવાને કારણે, ઇંદ્રિયોનો નિરોધ થાય છે તેથી, બાહ્ય પદાર્થવિષયક વ્યાપારનો અભાવ થાય છે તેથી, (વ્યવહારક્રિયામાં પોતે જ્યાં દૃષ્ટિવાળો છે ત્યાં) ચિત્તનું એકાગ્રપણું થાય છે તેને કારણે, (સર્વ સંકલ્પવિકલ્પથી રહિત એવી ઉચિત ક્રિયાના સેવનકાળમાં શ્રુતના ઉપયોગરૂપ) પરમાત્મતત્ત્વની સંવિત્તિરૂપ આત્મધ્યાનને તે પ્રાપ્ત કરે છે. (તે આત્મધ્યાન રાગાદિના વિકલ્પથી રહિત એવા શ્રુતના ઉપયોગ સ્વરૂપ શ્રેષ્ઠ કોટ્રિના આત્મસંવેદનરૂપ છે.)
ભાવાર્થ :- તાત્પર્ય એ છે કે, અધ્યાત્મની પ્રાપ્તિના હેતુરૂપ વ્યવહારક્રિયાને આત્મસાત્ કર્યા પછી, તેમાં અતિશયિત ઉપયોગરૂપ દૃઢ યત્ન હોય તો જ અધ્યાત્મની શુદ્ધિ થઇ શકે છે. જો વ્યવહારક્રિયામાં દઢ ઉપયોગ ન હોય અને માત્ર અધ્યાત્મના વિચાર કરતો હોય, એટલા માત્રથી અધ્યાત્મની પ્રાપ્તિ થતી નથી. તેથી જ કહ્યું કે આવો (વ્યવહારક્રિયામાં દૃઢ ઉપયોગવાળો) સાધુ અધ્યાત્મને પામે છે પરંતુ આવો સાધુ ન હોય તો અધ્યાત્મને પ્રાપ્ત કરતો નથી, કેમ કે ક્રિયારૂપ હેતુનો અભાવ છે.
પૂર્વમાં બતાવેલ વ્યવહારક્રિયાને કરતો એવો સાધુ ન હોય તો અધ્યાત્મને પ્રાપ્ત કરતો નથી, તે બતાવતાં કહે છે
ટીકાર્ય :- ‘ન તુ’- અન્યથા નહિ જ.=વ્યવહારક્રિયાનું પરિશીલન કરીને ત્યાં જ દત્તદૃષ્ટિપણાથી અધ્યાત્મધ્યાન પ્રાપ્ત થાય છે, પરંતુ અન્યથા નહિ જ.=વ્યવહારક્રિયામાં દત્તદૃષ્ટિપણા વગર નહિ જ, કેમ કે હેતુનો અભાવ છે.
-
ભાવાર્થ :- તાત્પર્ય એ છે કે, અધ્યાત્મની પ્રાપ્તિના હેતુભૂત વ્યવહારક્રિયાને આત્મસાત્ કર્યા પછી, તેમાં અતિશયિત ઉપયોગરૂપ દત્તદૃષ્ટિરૂપ હેતુ નહીં હોવાથી, શુદ્ધ આત્મતત્ત્વનું ભાવન કરે તો પણ, અધ્યાત્મધ્યાન પ્રાપ્ત થતું નથી. માટે વ્યવહારક્રિયાનો અપલાપ કરનાર એવા નામઆધ્યાત્મિકોની આત્માની વિચારણા અધ્યાત્મની પ્રાપ્તિ કરાવતી નથી.॥૪૨॥
અવતરણિકા :- અથ વ્યવહારવિજ્ઞોપિનામપાયમુપવતિ
અવતરણિકાર્ય :- હવે (નિશ્ચયને પકડી) નામઆધ્યાત્મિકો વ્યવહારનો લોપ કરનારા છે, તેઓને (આવતા) અપાયો ગ્રંથકારશ્રી બતાવે છે
