________________
પર. અધ્યાત્મમત પરીક્ષા....
ગાથા - ૩૯ અનુક્રમે મોહના ઉદયથી અને મોહની સત્તાથી જન્ય છે, તે કથન તો વિચારણીય છે; પરંતુ અન્ય કથન પણ વિચારણીય છે.
તે અન્ય કથન આ પ્રમાણે - કેવળીને ક્ષાયિકવીર્ય હોવાને કારણે તેમના માટે અશક્યપરિહાર કોઈ નથી; તેથી કેવળીથી દ્રવ્યહિંસાનો પરિહાર અવશ્ય થાય છે. એ પ્રકારની પૂર્વપક્ષીની માન્યતા છે, તેને “મારિ પદથી અહીં ગ્રહણ કરવાની છે.
ઉત્થાન - પૂર્વપક્ષીના કથનનું નિરાકરણ કરતાં ગ્રંથકાર કહે છે
ટીકાર્ય :- “ન્દ્રિયાઈIF એકેન્દ્રિયાદિને પણ અજ્ઞાનાદિરૂપ પ્રમાદયોગ વડે ભાવહિંસાનો જ સંભવ છે.
ભાવાર્થ - તાત્પર્ય એ છે કે, એકેન્દ્રિયાદિને પણ અજ્ઞાન વગેરે આઠ પ્રકારનો પ્રસાદ કહેલ છે. તે પ્રમાદનો યોગ હોવાને કારણે તેઓને ભાવહિંસાનો જ સંભવ છે, તેથી જ તેઓને કર્મબંધ થાય છે, પણ એકેન્દ્રિયાદિને દ્રવ્યહિંસા છે, તેથી કર્મબંધ થતો નથી; માટે એમ ન કહી શકાય કે દ્રવ્યહિંસા એ એકેંદ્રિયાદિની જેમ અવિરતિ પ્રત્યય કર્મબંધનો હેતુ છે. કેમ કે કર્મબંધનો હેતુ ભાવપરિણતિ જ છે, પરંતુ પરિપૂર્ણ યતનાવાળા મુનિઓને દ્રવ્યહિંસા કવચિત્ થઈ જાય તો પણ એકેંદ્રિયાદિની જેમ લેશ કર્મબંધ થાય છે તેમ કહી શકાય નહિ. માટે પૂર્વપક્ષીનું કથન વિચારણીય છે.
ઉત્થાન - અહીં પૂર્વપક્ષી કહે કે, દ્રવ્યહિંસા ભલે કર્મબંધનો હેતુ ન બને, તો પણ પ્રાણાતિપાતની ક્રિયા મોહજન્ય છે, તેથી જ્યારે ભાવપરિણતિ મોહના ઉદયથી જન્ય છે એમ સિદ્ધ થાય તો, દ્રવ્યપરિણતિને મોહની સત્તાથી જ જન્ય માનવી પડશે. તેના નિરાકરણરૂપે ગ્રંથકાર કહે છે
ટીકાર્ય - ક્ષેત્રાવિરૂપાન' ક્ષેત્રાદિરૂપ પ્રાણાતિપાતની જેમ, દ્રવ્યાદિરૂપ પણ પ્રાણાતિપાતનું સ્વકારણઉપનિપાત માત્ર સંભવિ સંભવપણું હોવાને કારણે, મોહથી અજન્યપણું છે.
ભાવાર્થ - તાત્પર્ય એ છે કે ક્ષેત્રાદિ પ્રાણાતિપાત એ છે કે, જે ક્ષેત્રમાં કોઈ જીવન દ્રવ્યથી વધ થતો હોય, પરંતુ અપ્રમત્ત મુનિ યતનાપૂર્વક ગમન કરતા હોય ત્યારે, કોઇ જંતુ સહસા તેમના પગ નીચે અનાભોગથી આવી જવાના કારણે નાશ પામે ત્યારે, તે જીવની દ્રવ્યહિંસા તે ક્ષેત્રમાં થઇ, તે ક્ષેત્રરૂપ પ્રાણાતિપાત છે. તે હિંસા જેમ તેના કારણોના=મુનિની ગમનક્રિયા અને નાશ્ય એવા તે જીવનું ગમનક્રિયાના સ્થાનમાં આવીને પડવું અને તે પ્રકારના જ નિમિત્તને પામીને તેના આયુષ્યકર્મની સમાપ્તિ થવી એ રૂપ સ્વકારણોના, ઉપનિપાતમાત્રથી= આગમનમાત્રથી, સંભવિ થનારી, સંભવતા=ઉદ્દભવતા હોવાને કારણે, મોહથી અજન્ય છે; તેમ દ્રવ્યાદિરૂપ પ્રાણાતિપાત પણ તેવું જ હોવાને કારણે, મોહથી અજન્ય છે, અર્થાત્ આ દ્રવ્યહિંસા ક્ષેત્રરૂપ પ્રાણાતિપાતમાં બતાવી તેવી જ બાહ્ય ક્રિયાદિરૂપ બાહ્ય સામગ્રીમાત્રથી જન્યપણું છે, પણ મોહથી જન્યપણું નથી.
