________________
ગાથા - ૩૭
અધ્યાત્મમતપરીક્ષા
.૧૪૩
टीst :- तृष्णाक्षुधाभ्यामतृष्णाक्षुधास्वभावभावनेव हीकुत्साभ्यामहीकुत्सास्वभावभावना न प्रतिरोद्धुं शक्या, मनः शुद्धेर्बलवत्त्वात्, अन्यथा तवाप्यगतेः।
ટીકાર્ય :- ‘તૃષ્ણા' ક્ષુધા અને તૃષા વડે અક્ષુધા અને અતૃષાસ્વભાવભાવનાની જેમ લજ્જા અને કુત્સા વડે અલજ્જા અને અકુત્સાસ્વભાવભાવનાનો પ્રતિરોધ કરવા માટે શક્ય નથી, કેમ કે મનશુદ્ધિનું બલવાનપણું છે. અન્યથા તને પણ અગતિ છે, અર્થાત્ તું પણ અતૃષ્ણા-અક્ષુધાના સ્વભાવભાવનાની સંગતિ સાધુમાં કરી શકીશ નહિ.
ભાવાર્થ :- ‘મન શુદ્ધે: ' મનશુદ્ધિનું બલવાનપણું છે એમ કહ્યું તેનું તાત્પર્ય એ છે કે, મુનિ, આત્માનો વાસ્તવિક રીતે ક્ષુધા-તૃષા વગરનો સ્વભાવ છે એમ જાણતા હોવાને કારણે, તેનાથી અત્યંત ભાવિત મતિવાળા હોય છે. આથી જ તેઓ જાણે.છે કે, ક્ષુધા-તૃષા દેહનો ધર્મ છે અને દેહ સંયમનું સાધન છે, અને તેનું પાલન સંયમને ઉપયોગી બને તે રીતે કરવું જરૂરી છે; તેથી સંયમસાધનત્વમતિથી ક્ષુધા-તૃષાના પ્રતીકાર માટે મુનિ વિધિપૂર્વક યત્ન કરે છે, તે રૂપ મનશુદ્ધિ બલવાન હોવાને કારણે ક્ષુધા-તૃષાસ્વભાવની ભાવના પ્રતિરોધ પામતી નથી. તે જ રીતે આત્મા સિદ્ધાવસ્થામાં મોહ વગરનો હોવાથી ડ્રીનો પરિણામ નથી અને શરીર વગરનો હોવાથી લોકોને કુત્સાનું કારણ બનતો નથી; તેથી મુનિ અટ્ટીકુત્સાસ્વભાવની- અલજ્જા અને અકુત્સાસ્વભાવની ભાવનાથી ભાવિત મતિવાળા હોય છે, અને શાસ્ત્રોક્ત વિધિથી ધર્મોપકરણમાં યત્ન કરે છે ત્યારે મનશુદ્ધિ હોવાથી ભાવનાનો પ્રતિરોધ થતો નથી.
ટીકા :- “સર્વલા સત્નો દૂીત્તે સ્વતાનૂપ્યપ્રતીતિ ખનિજે” કૃતિ શ્વેત્ તર્દિ શરીરમપિ ન ભુત:? "संयमोपकारित्वमतिस्तत्प्रतिबन्धिके 'ति चेत् ? अत्रापि तुल्यं, ताभ्यामपि स्थिरीकरणाद्युपकारसंभवात्
Fin
ટીકાર્ય :- ‘સર્વા’ સર્વદા વિદ્યમાન ડ્રી-કુત્સા સ્વતાવ્રૂપ્યપ્રતીતિની જનિકા છે, અર્થાત્ પોતાના તદ્રુપપણાની પ્રતીતિ કરાવે છે, એ પ્રમાણે પૂર્વપક્ષી કહે તો, ગ્રંથકાર કહે છે
'હિં’ - તો શ૨ી૨માં પણ (સ્વતાઠૂષ્યની પ્રતીતિ) કેમ નહિ થાય? અર્થાત્ શરીરમાં પણ સ્વતાવ્રૂપ્યની પ્રતીતિ થશે.
‘સંઘમ’ શ૨ી૨માં સંયમઉપકારીપણાની મતિ, તેની અર્થાત્ સ્વતાવ્રૂપ્ય પ્રતીતિની પ્રતિબંધિકા છે, એ પ્રમાણે પૂર્વપક્ષી કહે તો, ગ્રંથકાર કહે છે
‘માપિ’ - અહીં પણ અર્થાત્ ડ્રી-કુત્સાના વિષયમાં પણ, તુલ્ય છે. અર્થાત્ જેમ શરીરમાં સ્વતાવ્રૂષ્યની પ્રતીતિ સંયમઉપકારીત્વની મતિથી પ્રતિબંધિત થઇ જાય છે, તેમ અહીંયાં પણ સમાન છે.
‘તામ્યામપિ’– કેમ કે શરીરની જેમ ડ્રી-કુત્સાના પરિણામના કારણે સ્થિરીકરણાદિ ઉપકારનો સંભવ છે. અર્થાત્ ટ્ટી-કુત્સાના પરિણામના કારણે પતનપરિણામવાળા સંયમમાં સ્થિર થાય છે અને વસ્રગ્રહણને કારણે લોકોને
