________________
૮૦. . . . .
અધ્યાત્મમતપરીક્ષા
ગાથા - ૨૨
ઉત્થાન -આ રીતે પરદ્રવ્યની પ્રવૃત્તિ અને મોહની વચ્ચે કાર્યકારણભાવ નથી, પરંતુ આત્માની ક્રિયાનો લાભકાલ અને મોહની વચ્ચે કાર્ય-કારણભાવ છે એમ સિદ્ધ થયું. ત્યાં પ્રશ્ન થાય કે પરદ્રવ્યમાં પ્રવૃત્તિ જીવો કરે છે અને મોહ પણ થતો દેખાય છે, તેની સંગતિ કેવી રીતે થશે? તેથી કહે છે
ટીકાર્ય - “પરપ્રવૃત્તિતુ - વળી પારદ્રવ્યની પ્રવૃત્તિ ક્વાચિત્કપણાથી ઉપયોગી છે. તેમાં હેતુ કહે છે“માનસ' માનસવ્યાપારરૂપ પણ ઉપેક્ષાત્મિકા એવી પરદ્રવ્યની પ્રવૃત્તિ રાગની અજનક છે.
ભાવાર્થ તાત્પર્ય એ છે કે, પ્રસન્નચંદ્ર રાજર્ષિના દષ્ટાંતમાં માનસવ્યાપારરૂપ પરદ્રવ્યની પ્રવૃત્તિ જયારે ઉપેક્ષાત્મિકા ન હોય, પરંતુ દુર્મુખના વચનશ્રવણથી તેને અનુકૂળ વ્યાપારવાળી હોય ત્યારે દ્વેષ પેદા કરવા માટે ઉપયોગી થાય છે, અને સુમુખના વચનના શ્રવણકાળમાં માનસવ્યાપારરૂપ પરદ્રવ્યની પ્રવૃત્તિ ઉપેક્ષાત્મિકા હોવાને કારણે રાગ પેદા કરવા માટે અનુપયોગી થાય છે. આનાથી એ ફલિત થયું કે પરદ્રવ્યની પ્રવૃત્તિ મોહને પેદા કરવામાં ક્યારેક ઉપયોગી છે, સર્વત્ર વ્યાપ્તિ નથી. તેથી પરદ્રવ્યની પ્રવૃત્તિ અને મોહ વચ્ચે કાર્ય-કારણભાવ નથી.
અહીં વિશેષતા એ છે કે નિશ્ચયનય જ્યાં વ્યાપ્તિ હોય ત્યાં જ કાર્ય-કારણભાવ સ્વીકારે છે, તેથી તે તે ક્રિયાવૃત્તિલાભકાલ અને તે તે કાર્ય વચ્ચે કાર્ય-કારણભાવ સ્વીકારે છે; તેને સામે રાખીને જ ઉપરનું કથન છે, અને વ્યવહારનય વ્યાપ્તિ ન હોવા છતાં પ્રાયઃ પરદ્રવ્યમાં પ્રવૃત્તિથી મોહ થાય છે, તેથી પરદ્રવ્યની પ્રવૃત્તિ અને મોહ વચ્ચે કાર્ય-કારણભાવ સ્વીકારે છે.
ઉત્થાન -પૂર્વમાં સિદ્ધ કર્યું કે, તે તે કર્મવૃત્તિલાભકાલ અને તે તે મોહરૂપ કાર્ય વચ્ચે કાર્ય-કારણભાવ છે, પરંતુ પરદ્રવ્યની પ્રવૃત્તિ અને મોહ વચ્ચે કાર્ય-કારણભાવ નથી. એને જ પુષ્ટ કરતાં તર્ક કરે છે
ENS:- यदि तु प्रवृत्तिमात्रमेव मोहजनकं तर्हि सुषुप्त्यवस्थायामपि श्वासप्रश्वासादिप्रयत्नः स्पष्टचैतन्यरूपं रागादिकमुत्पादयेत्, सूक्ष्मतदुत्पादे च प्रमाणाभावः। एतेन रागद्वेषयोः प्रवृत्तिजनकत्वमप्यपास्तम्।
ટીકાર્ય - વિતુ' વળી જો પ્રવૃત્તિમાત્ર જ મોહજનક હોય તો=ારદ્રવ્યની પ્રવૃત્તિમાત્ર જ મોહજનક હોય તો, સુષુપ્ત અવસ્થામાં પણ શ્વાસ-પ્રશ્વાસાદિના પ્રયત્નરૂપ પરદ્રવ્યની પ્રવૃત્તિ છે, (તે પણ) સ્પષ્ટચૈતન્યરૂપ રાગાદિને ઉત્પન્ન કરે અને સૂક્ષ્મ તેના ઉત્પાદમાં પ્રમાણાભાવ છે= પ્રમાણ નથી. (તેથી પરદ્રવ્યની પ્રવૃત્તિ અને મોહ વચ્ચે કાર્ય-કારણભાવ નથી)
ભાવાર્થ - અહીં સ્પષ્ટચૈતન્યરૂપ રાગાદિ એટલા માટે કહેલ છે કે, સુષુપ્ત અવસ્થામાં પણ જીવને રાગાદિ વર્તતા હોય છે અને તેનું મન રાગાદિના ઉપષ્ટભક પરિણામવાળું હોય છે, પરંતુ શ્વાસ-પ્રશ્વાસરૂપ પરદ્રવ્યની પ્રવૃત્તિથી જન્ય ફુરણાત્મક કોઇ રાગાદિ થવા જોઈએ તે દેખાતા નથી. તેની સામે પૂર્વપક્ષી કહે કે, સૂક્ષ્મ તેની ઉત્પત્તિ છે માટે દેખાતા નથી. તેથી કહે છે કે સૂક્ષ્મ તદુત્પત્તિમાં પ્રમાણ નથી.
