________________ ગાથા 23-24 . . . . . . . . . . . અધ્યાત્મમત પરીક્ષા. . . . . . . . 5 ઉત્થાન - આ રીતે પૂર્વમાં મુનિને વસ્ત્રાદિ ગ્રંથ નથી એ વાત બે હેતુ દ્વારા સિદ્ધ કરીને તેમાં પૂર્વપક્ષી દ્વારા અપાયેલ દોષોનું નિરાકરણ કર્યું. હવે પૂર્વપક્ષી પૂર્વ અનુમાનનું પ્રતિપક્ષ અનુમાન કરીને સત્પતિપક્ષ દોષ બતાવે ટીકા - વસ્ત્રાવિયં પ્રસ્થા, મૂછતુત્વાન્ નાવિવરિત્યનેન સતિપક્ષતિ ? ચૈત્વમેવ मूहेितुत्वं यदि तदा हेतोः साध्याऽविशेषप्रसङ्गः।'साध्ये हेतुत्वं स्वरूपयोग्यता, हेतौ तु फलोपधानमिति' चेत्? न, असिद्धव्याप्तिकत्वात्। 'ग्रन्थव्यवहारविषयत्वं साध्यमिति' चेत्? व्यवहारो यदि लौकिकस्तर्हि मूच्छहितुतृणादौ व्यभिचारो, यद्यलौकिकस्तर्हि बाध एव। यदि भयहेतुत्वादिकं ग्रन्थत्वं तदाऽप्रयोजकत्वं, मूहेतुत्वेन भयादिहेतुत्वायोगात्। 'परिग्रहजन्यबन्धहेतुत्वं ग्रन्थत्वमिति' चे? न, बन्धहेतुत्वमात्रस्यैव तत्रौचित्यात्, यत्युपकरणस्याप्यविरतरबन्धहेतुत्वेन सिद्धसाधनाच्च हेतौ साध्ये च यतीनामित्युपादाने चाऽसिद्धि-बाधौ। येषां मूहेितुत्वं तेषां ग्रन्थ इति वक्तुमभिमतमिति चेत्? काममभिमतं नः, येषां कनकादिकं ग्रन्थस्तेषां वस्त्रादेरपि ग्रन्थत्वात्, सामान्यतस्तु कनकयुवत्यादिकं अपि न ग्रन्थः, आहारादिवद् (હાર્થત્યાત, વાઈ-(વિ.મ. માથે રપ૭૨ ) 1 आहारोव्व न गन्थो देहठ्ठन्ति विसघायणठाए / कणगंपि तहा जुवई, धम्मंतेवासिणी मे त्ति // ટીકાર્ય - ‘વસ્ત્રાવિ' અહીં પ્રતિપક્ષ અનુમાન આ પ્રમાણે છે- વસ્ત્રાદિક ગ્રંથ છે, મૂછહેતુપણું હોવાથી, કનકાદિની જેમ, આના વડે તમારો હેતુ સત્પતિપક્ષરૂપ દોષવાળો છે. આ પ્રમાણે પૂર્વપક્ષી કહે, તો ગ્રંથકાર તેને પૂછે છે કે, તમે કહેલ ગ્રંથત્વ શું ચીજ છે? જો મૂચ્છહેતુત્વ ગ્રંથત્વ છે એમ કહેશો તો તે અનુમાનમાં હેતુનો સાધ્યની સાથે અવિશેષનો પ્રસંગ પ્રાપ્ત થશે-હેતુ અને સાધ્ય એક પ્રાપ્ત થશે. તેના સમાધાનરૂપે પૂર્વપક્ષી આ પ્રમાણે કહે કે, સાધ્યમાં જે ગ્રંથનો અર્થ ‘પૂછતત્વ' કર્યો તે સ્વરૂપ યોગ્યતારૂપ છે અને મૂચ્છદિતુવા' એ પ્રમાણે હેતુનો ઉપન્યાસ છે તે ફલોપધાનરૂપ છે, માટે કોઈ દોષ નથી. તેના નિરાકરણરૂપે ગ્રંથકાર કહે છે, એ પ્રમાણે ન કહેવું; કેમ કે અસિદ્ધવ્યાણિકપણું છે. ભાવાર્થ તાત્પર્ય એ છે કે “મુનિને વસ્ત્રાદિક ગ્રંથ નથી” એ પ્રકારના સિદ્ધાંતકારના અનુમાન સામે પૂર્વપક્ષીએ “વસ્ત્રાદિ ગ્રંથ છે, મૂછહેતુપણું હોવાથી, કનકાદિની જેમ” એ પ્રકારના અનુમાન દ્વારા પ્રતિપક્ષ અનુમાન કરેલ છે, તેથી સત્યતિપક્ષ દોષ આવવાને કારણે સિદ્ધાંતકારનું અનુમાન બાધ પામે છે. તેથી સિદ્ધાંતકારે પૂર્વપક્ષીને કહ્યું કે ગ્રંથત્વનો અર્થ મૂછહેતુત્વ કરીશ તો તારા પ્રતિપક્ષ અનુમાનમાં હેતુ અને સાધ્ય એક થવાનો પ્રસંગ આવે છે, માટે પ્રતિપક્ષ અનુમાન થઈ શકશે નહિ. તેના સમાધાનપરૂપે પૂર્વપક્ષી કહે કે સાધ્યમાં ગ્રંથનો અર્થ છે 1. आहार इव न ग्रन्थो देहार्थमिति विषघातनार्थतया / कनकमपि तथा युवतिर्धान्तेवासिनी ममेति / /
