________________ અધ્યાત્મમત પરીક્ષા ગાથા - 23-24 મૂછહેતુત્વ કરેલ છે તે સ્વરૂપયોગ્યતાને ગ્રહણ કરીને કરેલ છે, અને હેતુમાં જે મૂછહેતુત્વ છે તે ફલોપધાનહેતુને ગ્રહણ કરીને કરેલ છે, એમ કહ્યું. તેનો ભાવ એ છે કે જગતમાં તમામ વસ્ત્રો મૂર્છાને પેદા કરે તેવી સ્વરૂપયોગ્યતાવાળા છે, એ સાધ્યમાં રહેલ ગ્રંથનો=મૂછહેતુત્વનો અર્થ છે; અને હેતુમાં જે “મૂર્ણાહેતુત્વ કહ્યું તેનો અર્થ એ છે કે જે જે વસ્ત્રો લોકો દ્વારા ધારણ થાય છે તે વસ્ત્રો ધારણ કરનારને મૂર્છારૂપ ફલ અવશ્ય પેદા કરે છે, તેથી મૂછરૂપ ફલને પેદા કરવારૂપ ફલોપધાયક હેતુ છે, તેથી મુનિ મૂછના ફલોપધાયક હેતુરૂપ વસ્ત્રોને જાણીને વસ્ત્રો ધારણ કરતા નથી, તેથી તે ગ્રંથરૂપ છે; એમ પૂર્વપક્ષીનું કહેવું છે. તેના નિરાકરણરૂપે ગ્રંથકારે કહ્યું કે એ વાત બરાબર નથી, કેમ કે વ્યાપ્તિ અસિદ્ધ છે. તેનું તાત્પર્ય એ છે કે પૂર્વપક્ષીએ વસ્ત્રત્વેન સર્વ વસ્ત્રને પક્ષ કરીને તેમાં સ્વરૂપયોગ્યતારૂપ મૂછહેતુત્વરૂપ ગ્રંથને સાધ્ય બનાવ્યું, અને ફલોપધાયકરૂપ મૂછહેતુત્વને હેતુ તરીકે કહ્યું, તેથી એ પ્રાપ્ત થયું કે જે જે ધારિત વસ્ત્ર છે તે તે ફલોપાલાયક મૂર્છાના હેતુ છે. તેથી હેતુનું સ્વરૂપ એ પ્રાપ્ત થયું કે ધારિત વસ્ત્ર મૂછની સાથે અવિનાભાવી છે. આ રીતે હેતુમાં ધારિત વસ્ત્રની સાથે અવિનાભાવિતારૂપ જે વ્યાપ્તિ છે તે અસિદ્ધ છે; કેમ કે મુનિ સંયમપાલન માટે જેમ નિર્દોષ આહાર ગ્રહણ કરે છે ત્યાં મૂછ નથી, તેમ સંયમના સાધનભૂત દેહના પાલન માટે જ્યારે વસ્ત્રને ધારણ કરે છે ત્યારે પણ મૂછ નથી; તેથી અસિદ્ધવ્યાણિકપણું હેતુમાં છે=હેતુ અસિદ્ધવ્યાતિવાળો છે, એમ કહેલ છે. ટીકાર્ય - “સ્થવ્યવહાર' - ગ્રંથવ્યવહારવિષયપણું સાધ્ય છે, એ પ્રમાણે પૂર્વપક્ષી કહે તો ગ્રંથકાર કહે છે - જો વ્યવહાર લૌકિક છે તો મૂર્છાના હેતુ તૃણાદિમાં વ્યભિચાર છે, જો અલૌકિક છે તો બાધ જ છે. ભાવાર્થ:- તાત્પર્ય એ છે કે, પૂર્વે કહેલ સત્પતિપક્ષ અનુમાનમાં પૂર્વપક્ષી કહે કે, ગ્રંથનો અર્થ મૂછહેતુત્વ કરીએ તો સાધ્ય અને હેતુનું ઐક્ય પ્રાપ્ત થાય, તેથી અમે ગ્રંથનો અર્થ ગ્રંથવ્યવહારવિષયત્ન કરીશું અને મૂછહેતુત્વને હેતુ કહીશું, તેથી કોઈ વાંધો આવશે નહિ. તેને ગ્રંથકાર કહે છે કે, ગ્રંથવ્યવહાર લૌકિક અને લોકોત્તર બે પ્રકારનો છે અને લૌકિક વ્યવહાર પ્રમાણે વસ્ત્રાદિનો ગ્રંથ તરીકેનો વ્યવહાર પ્રવર્તે છે, પરંતુ તૃણાદિમાં ગ્રંથ તરીકેનો વ્યવહાર પ્રવર્તતો નથી; આમ છતાં તૃણાદિમાં પણ જીવને મૂછ થઈ શકે છે, તેથી ત્યાં મુછહેતુત્વ છે અને ગ્રંથવ્યવહારવિષયત્વ નથી, તેથી મૂછહેતુત્વરૂપ હેતુ વ્યભિચારી પ્રાપ્ત થશે. અને જો પૂર્વપક્ષી અલૌકિક વ્યવહાર ગ્રહણ કરે અર્થાત્ શાસ્ત્રોક્ત વ્યવહાર ગ્રહણ કરે તો શાસ્ત્રો વસ્ત્રાદિને એકાંતે ગ્રંથ કહેતાં નથી, પરંતુ જે લોકો અવિરતિવાળા છે તેમને જ વસ્ત્રાદિ કર્મબંધનું કારણ હોવાથી ગ્રંથરૂપ છે, પરંતુ ભગવાનના વચનાનુસાર, યતનાપૂર્વક જેઓ વસ્ત્ર ગ્રહણ કરે છે, તેઓના વસ્ત્રાદિમાં ગ્રંથનો વ્યવહાર શાસ્ત્રને માન્ય નથી. તેથી આગમપ્રમાણથી અલૌકિક વ્યવહારનો બાધ છે. દક ગ્રંથવ્યવહારમાં સ્થ’ શબ્દ પરિગ્રહ અર્થમાં વપરાયેલ છે. ટીકાર્યઃ- “ર મહેતત્વવિદં - જો ભયહેતુત્વાદિક ગ્રંથપણું છે એમ પૂર્વપક્ષી કહે તો અપ્રયોજકપણું છે, કેમ કે મૂછહેતુત્વની સાથે ભયાદિહેતુત્વનો અયોગ છે. ભાવાર્થ - તાત્પર્ય એ છે કે તૃણાદિ મૂછના હેતુ હોવા છતાં ભયાદિમાં હેતુ નથી, તેથી પ્રસ્તુત અનુમાનમાં મૂછહેતુત્વ દ્વારા વસ્ત્રાદિમાં ભયહેતુત્વાદિરૂપ ગ્રંથની સિદ્ધિ થશે નહિ.
