________________
અધ્યાત્મમતપરીક્ષા
ગાથા - ૨૩-૨૪
૧૦૪. टी51 :- एतेन केवलिनो नद्युत्तारानुज्ञाने तदविनाभाविजीवविराधनानुज्ञानमपि दुर्निवारमिति मूर्खप्रलपितं निरस्तम्, यतनायामेव तदनुज्ञाविश्रामाद्, नद्युत्ताराविनाभाविजीवविराधनायास्त्वनाभोगप्रयुक्ताऽशक्यपरिहारेणैव प्राप्तेरिति दिग् ।
ટીકાર્ય :- ‘તેન' આનાથી અર્થાત્ પૂર્વમાં કહ્યું કે, યતનામાં અને યતનાને અનુકૂલ વિશેષ નિયમમાં વિધિવ્યાપારનો વિશ્રામ થાય છે આનાથી, કેવલીની (સાધુને) નદી ઉત્તારાદિ અનુજ્ઞાનમાં=નદી ઊતરવાની અનુજ્ઞામાં, તદ્ અવિનાભાવી જીવવિરાધનાનું=નદી ઊતરવામાં અવિનાભાવી જીવવિરાધનાનું, અનુજ્ઞાન પણ દુર્નિવાર છે. આ પ્રમાણે મૂર્ખપ્રલપિત=મૂર્ખથી કહેવાયેલ, નિરસ્ત જાણવું. તેમાં હેતુ કહે છે‘યતનાવામેવ’ – કેમ કે યતનામાં જ તદનુજ્ઞાનો=કેવલીની અનુજ્ઞાનો, વિશ્રામ છે.
--
ઉત્થાન :- અહીં પ્રશ્ન થાય કે, નદી ઊતરવાની સાથે જે જીવવિરાધના છે, તે પણ કેવલીના વચનથી નદી ઊતરવાની પ્રવૃત્તિને કા૨ણે જ થાય છે. તેથી ત્યાં કેવલીની અનુજ્ઞાની પ્રાપ્તિ સ્વીકારવી પડશે. તેથી કહે છે‘નથુત્તાર’ – નદી ઉત્તારની સાથે અવિનાભાવી જીવવિરાધનાની, અનાભોગપ્રયુક્ત અશક્યપરિહારથી જ પ્રાપ્તિ છે. એ પ્રમાણે દિશાસૂચન છે.
ભાવાર્થ :- કોઇ વ્યક્તિ કહે છે કે, કેવલી સાધુને નદી ઊતરવાની અનુજ્ઞા આપે તો નદી ઊતરવાની ક્રિયાની સાથે અવિનાભાવી એવી જીવવિરાધનાની પણ અનુજ્ઞા પ્રાપ્ત થાય. તેથી કેવલી સાધુને નદી ઊતરવાની અનુજ્ઞા આપે નહિ. આ પ્રકારે મૂર્ખથી પ્રલપિત પૂર્વના કથનથી નિરસ્ત જાણવું. કેમ કે પૂર્વમાં કહેલ કે “યાવદ્ અપ્રાપ્ત હોય તેટલું જ વિધેય છે’ એ ન્યાયથી, યતનામાં જ વિધિનો વિશ્રામ થાય છે. એ રીતે કેવલી પણ નદી ઊતરવાની અનુજ્ઞા આપે ત્યાં સંયમને અનુકૂળ યતનામાં જ કેવલીની અનુજ્ઞા છે. નદી ઊતરવાની ક્રિયાની સાથે અવિનાભાવી જે જીવવિરાધના છે, તે અનાભોગપ્રયુક્ત અશક્ય પરિહારથી પ્રાપ્ત થયેલ છે, પરંતુ ત્યાં કેવલીની અનુજ્ઞા નથી. અહીં ‘અનામો।પ્રત્યુત્તે શબ્દ કહ્યો તેનું તાત્પર્ય એ છે કે, છદ્મસ્થ એવા સાધુ, ભગવાનની આજ્ઞા પ્રમાણે નદી ઊતરતા હોય ત્યારે શક્ય જીવરક્ષા માટે સમ્યગ્ યત્ન કરતા હોય છે. આમ છતાં છદ્મસ્થ હોવાને કારણે તે જાણી શકતા નથી કે, કયા સ્થાને અચિત્ત જલ છે. તેથી સંભાવનાને આશ્રયીને, જ્યાં લોકોની અવરજવર છે ત્યાં અચિત્ત જલની ઘણી સંભાવનાને ખ્યાલમાં રાખીને, ત્યાંથી યતનાપૂર્વક જાય છે. આમ છતાં, અતિશયજ્ઞાન હોય તો નદીમાં કયા સ્થાને અચિત્ત જલ છે તેનો નિર્ણય કરીને, તે હિંસાનો પરિહાર કરી શકે. પરંતુ છદ્મસ્થતાના કા૨ણે અનાભોગપ્રયુક્ત તે હિંસાનો પરિહાર અશક્ય છે.
‘કૃતિ વિશ્’ શબ્દથી અહીં એ કહેવું છે કે, આ દિશાથી બીજા પણ ઘણા પદાર્થો પ્રાપ્ત થાય છે, તેના દિશાસૂચનરૂપે અહીં કહ્યું કે, આ પ્રમાણે અહીં દિશા છે.
टी$1 :- इत्थं च-'यद्युपधिपरिग्रहो विहितस्तर्हि भूयानेव स श्रेयानात्मोपासनाभ्यासवत्, न तु तस्य स्वल्पता श्रेयस्करी 'त्यपि परेषां प्रलापमात्रं द्रष्टव्यम्, आहारादिवदाक्षेपप्राप्तोपधिग्रहणे यतनानुकूलस्वल्पताया
