________________
ગાથા - ૨૩-૨૪
અધ્યાત્મમતપરીક્ષા
૧૦૩
વસનું ઉપાદાન મૂર્છા અજનનમાં પ્રયોજકરૂપે તમને અભિમત છે, પરંતુ આ=તમે કહ્યું એ, અમને અભિમત નથી; કેમ કે વિહિત પણ આહારાદિમાં કેટલાકને મૂર્છાનો સંભવ છે.
તેના સમાધાનરૂપે ગ્રંથકાર કહે છે કે, એ પ્રમાણે ન કહેવું. કેમ કે ‘ચાવવપ્રાતં તાવદ્વિધેયમ્' એ પ્રમાણે ન્યાય હોવાથી, આહારઉપકરણાદિની પ્રાપ્તિનો સંયમપાલન માટે આક્ષેપ જ થતો હોવાથી, યતનામાં અને તદનુકૂલ વિશેષ નિયમમાં=યતનાને અનુકૂળ આહારઉપકરણાદિના વિશેષ નિયમમાં, વિધિવ્યાપારનો વિશ્રામ છે, અને યતના વડે પ્રવર્તનારાઓને મૂર્છાના લેશનો સંભવ નથી, એથી કરીને તારી વાત બરાબર નથી. એ પ્રમાણે ગ્રંથકાર પૂર્વપક્ષીને કહે છે.
ભાવાર્થ :- તાત્પર્ય એ છે કે, પૂર્વમાં બીજું અનુમાન કરેલ કે, મુનિને વસ્રાદિક ગ્રંથ નથી. તેમાં હેતુ કહેલ કે દેહપાલન માટે ઉપાદીયમાનપણું છે. અને ત્યાં હેતુમાં પૂર્વપક્ષીએ વ્યભિચાર દોષ આપેલ. તેના નિવારણરૂપે ગ્રંથકારે કહેલ-કે ‘વેહપાનનાર્થ”નો અર્થ ‘વિહિતડપાવીયમાનત્વાત્' ગ્રહણ કરવાનો છે. તેથી એ પ્રાપ્ત થયું કે, મુનિને વસ્ત્રાદિક ગ્રંથ નથી, કેમ કે વિહિતનું ઉપાદીયમાનપણું છે. ત્યાં પૂર્વપક્ષી કહે છે કે, વિહિતનું ઉપાદાન મૂર્છા અજનનમાં પ્રયોજકરૂપે તમને અભિમત છે, પરંતુ અમને (દિગંબરને) અભિમત નથી. એમ કહીને પૂર્વપક્ષીનું એ કહેવું છે કે, હેતુ ઉભયપક્ષ અભિમત જોઇએ. તમે કહેલ હેતુ તમને(શ્વેતાંબરને) અભિમત હોવા છતાં અમને (દિગંબરને)માન્ય નથી. તેને પુષ્ટ કરવા માટે પૂર્વપક્ષી કહે
છે
વિહિત એવા આહારાદિમાં કેટલાકને મૂર્છાનો સંભવ છે. તેનાથી એ કહેવું છે કે, સાધુને આહારાદિ ગ્રહણ કરવાની વિધિ છે, તેથી સાધુને માટે આહારાદિ વિહિત હોવા છતાં, કેટલાક સાધુ આહારાદિ ગ્રહણ કરે છે ત્યારે, તેમાં મૂર્છા થાય છે. તેથી એ સિદ્ધ થાય કે વિહિત એવા આહારાદિથી જેમ મૂર્છા થઇ શકે છે, તેમ વિહિત એવા વસ્ત્રાદિના ગ્રહણથી મૂર્છા થઇ શકે છે. તેથી તમારો હેતુ સાધ્યનો ગમક નથી.
‘યાવનપ્રાણં..થી ... મૂછનેશસંભવ કૃતા' સુધીના કથનનું તાત્પર્ય એ છે કે, શાસ્ત્રમાં સાધુને દેહપાલન માટે આહાર-ઉપકરણાદિનું વિધાન છે, પરંતુ દેહની પુષ્ટિ માટે અને દેહના રક્ષણ માટે આહારનું ગ્રહણ તો વગર ઉપદેશે જીવને સ્વતઃ પ્રાપ્ત થાય છે, જ્યારે ઉપદેશની પ્રવૃત્તિ હંમેશાં જે અપ્રાપ્ત હોય તેને જ પ્રાપ્ત કરવા માટે હોય છે; તેથી જ શાસ્ત્રનું તે વચન ‘યાવનપ્રાણં તાવદ્વિષેયમ્' એ પ્રકારના ન્યાયથી, સાધુને સંયમપાલન કરવામાં જ વિશ્રાંત પામે છે; અર્થાત્ સાધુને સંયમપાલન માટે ઉપકારી એવા આહાર-ઉપકરણાદિ ગ્રહણ કરવા જોઇએ, અને તેનાથી એ નક્કી થાય કે, આહારગ્રહણ કરતી વખતે સંયમની વૃદ્ધિમાં યતના થાય તે રીતે જ સાધુએ આહાર કે ઉપકરણ ગ્રહણ કરવાં જોઇએ.
અહીં આહાર ગ્રહણ ક૨વાને કહેનારાં વચનો યતનામાં અને યતનાને અનુકૂળ વિશેષ નિયમમાં વિશ્રાંત થાય છે તેમ કહ્યું. તેનાથી એ પ્રાપ્ત થાય કે આહાર ગ્રહણ કરતી વખતે આહાર લાવવાની પ્રવૃત્તિથી માંડીને આહાર વાપરવા સુધીની દરેક ક્રિયા સંયમની વૃદ્ધિને અનુરૂપ થાય એ રીતે ત્યાં યતના કરવી જોઇએ, અને આહાર પણ સંયમની પુષ્ટિ કરે એટલો જ ગ્રહણ કરવો જોઇએ, અને સંયમ માટે ઉપકારક ન હોય તેનો ત્યાગ કરવો જોઇએ; તે રૂપ યતનાને અનુકૂળ વિશેષ નિયમમાં વિધિ વિશ્રામ પામે છે. આ રીતે યતનાપૂર્વક પ્રવર્તનારા સાધુઓને મૂર્છાના લેશનો સંભવ નથી. તેથી વિધિપૂર્વક આહારગ્રહણમાં મૂર્છાની પ્રાપ્તિ નથી. તેથી બીજા અનુમાનમાં હેતુ સાધ્યની સાથે વ્યાપ્તિવાળો છે.
